Nghệ thuật đấu chiêng độc đáo của người Cor

Người Cor huyện Bắc Trà My (Quảng Nam), luôn xem đấu chiêng là một môn nghệ thuật hấp dẫn thu hút mọi người tham gia

Dấu ấn tộc người Cor

Sinh sống trên dải núi Trường Sơn hùng vĩ, vùng người Cor ở huyện Bắc Trà My (Quảng Nam) có ngọn núi Răng Cưa cao chót vót, nơi có cả dòng sông Kót chảy miệt mài và nơi có những con người Cor hồn nhiên, khoáng đạt như núi rừng, sông suối. Mặc dù dân số ít, địa bàn cư trú không lớn nhưng người Cor sống đoàn kết và tích cực lao động sản xuất, xây dựng quê hương ngày một giàu đẹp. 

Xưa, người Cor có truyền thống sống thành từng làng, mỗi làng là một điểm cư trú, dân làng ở quây quần bên nhau một chỗ. Làng của người Cor bao giờ cũng được định vị hợp lý theo tập quán cổ truyền. Trước hết, phải tiện nguồn nước, đặc biệt là nguồn nước sạch. Đồng thời làng phải cao ráo, thoáng đãng. Quan trọng nữa là, chỗ ở và vùng canh tác không quá xa nhau, có lợi thế để dân làng có thể khai thác rừng và đất rừng xung quanh được lâu năm. Mỗi làng người Cor thường có một ngôi nhà sàn dài, các gia đình thành viên đều sống chung trong đó.

Đến nay, người ta còn biết đến ở tộc người Cor ở huyện Bắc Trà My (Quảng Nam), có những di sản văn hóa vật thể và phi vật thể có giá trị đặc sắc: Nghệ thuật trang trí trên cây nêu và bộ gu (đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia); Nghệ thuật diễn xướng dân gian như: múa ka đấu, các làn điệu dân ca, diễn tấu cồng chiêng, hay còn gọi là đấu chiêng đôi, là một môn nghệ thuật điển hình mang nét đặc thù riêng biệt nhất của người Cor nơi đây.

Ký ức về cồng chiêng

Theo các vị cao niên dân tộc Cor, ở huyện Bắc Trà My (Quảng Nam) cho biết: Người Cor xem tiếng cồng chiêng là một ký ức từ khi họ sinh ra, đến khi trưởng thành và trở về với tổ tiên, rừng núi. Theo đó, trước khi vào lễ hội, bao giờ cũng thực hiện một nghi thức lễ qua điệu chiêng a dút, và điệu chiêng pốt ố, báo và mời thần linh, tổ tiên, ông bà về chứng kiến lòng thành của dân làng trong lễ hội ăn trâu huê mừng được mùa của làng, cũng như báo hiệu cho dân làng, bạn bè gần xa biết về không khí vui tươi, rộn ràng của ngày hội ở làng mình qua điệu chiêng tà moi mời khách. Dịp này, cả làng mở hội đánh chiêng ăn mừng kéo dài nhiều ngày đêm, với các bài chiêng: chiêng chào khách; chiêng tiễn khách, chiêng hội và chiêng cúng thần linh. Mỗi bài chiêng có nhịp đánh khác nhau, âm điệu cũng khác nhau theo bài bản. Những trai làng cường tráng, khỏe mạnh nhất thường bắt cặp với nhau thi trổ tài và thông qua nghệ thuật đấu chiêng được dân làng tin tưởng giao phó gánh vác các công việc hệ trọng của làng. Có thanh niên nhờ tài đấu chiêng đã làm nhiều thiếu nữ Cor trong làng phải lòng rồi lấy được người vợ xinh đẹp. Và với các thiếu nữ Cor, thông qua xem đấu chiêng, họ lại chọn cho mình một người đàn ông khỏe mạnh, bản lĩnh, tài năng và đức độ.

Mỗi khi người Cor tổ chức và vui vẻ trong những lễ hội truyền thống, thì chiêng luôn hòa nhịp, tạo không khí vui nhộn cho cuộc sống của cộng đồng. Âm thanh cồng chiêng hiện diện ở khắp nơi và sinh hoạt cồng chiêng lúc này nhằm mục đích khá thực dụng như xua đuổi chim thú để bảo vệ mùa màng, nương rẫy, có khi lại gắn với nghi lễ mang đậm sắc thái tâm linh. Không thể tưởng tượng được trong đời sống của người Cor xưa mà không có chiêng. Nó là sinh hoạt, đồng thời cũng là tiếng lòng, là biểu hiện tâm tính rất thăng hoa, rất lãng mạn trong đời sống tinh thần của người Cor nơi đây.

Môn nghệ thuật đặc sắc

Đó là đấu chiêng (chếch/chéc), và trống (agor): loại chiêng bằng, không có núm và gồm hai chiêng có kính thước gần bằng nhau. Trong đó, chiêng lớn gọi là pô chiêng, còn gọi là chiêng chồng (chếch kanâu/chéc tók), chiêng nhỏ gọi là pi chiêng hay còn gọi là chiêng vợ (chếch kji/chéc tứp). Theo người Cor, sự phân biệt này là theo cách đánh.

Tham gia môn nghệ thuật đấu chiêng bao giờ chỉ gồm 3 người, là những đàn ông dân tộc Cor. Một người dùng chiêng vợ, một người dùng chiêng chồng. Người thứ ba tham gia đánh trống, đóng vai trò như trọng tài để giữ nhịp, kích thích cho hai bên thi đấu. Nội dung thi đấu được tiến hành theo trình tự đấu âm, kết hợp với động tác phô diễn hình thể của những người đàn ông Cor khỏe mạnh, dẻo dai cho từng cặp thi đấu. Người đấu chiêng có thể ngồi, đứng, di chuyển thoải mái.

Cuộc đấu chiêng được mở đầu bằng âm thanh của tiếng trống dẫn nhịp của trọng tài, liền sau đó người đánh chiêng trước (gọi là tok) luôn phải đánh chiêng theo nhịp trống, người đánh sau (gọi là tuk) cũng phải luôn đánh đáp trả với người đánh trước nhưng vẫn theo nhịp trống. Theo đó, thường chiêng chồng xướng trước, chiêng vợ họa sau. Chiêng vợ họa đồng thời lại xướng cho chiêng chồng họa, khi nhanh khi chậm. Khi đánh chiêng chồng, người đánh dùng dùi tre có dập trên đầu dùi và không bịt âm nên âm vang ngân tự nhiên. Khi đánh chiêng vợ, người đánh dùng kỹ thuật bịt âm bằng tay mềm và kỹ thuật bịt âm ngắt tiếng, có âm sắc tương ứng với chiêng chồng. Người Cor gọi nghệ thuật đấu chiêng này là môn đấu chiêng đối đáp hoặc đấu chiêng đôi. Dù tên gọi khác nhau, nhưng quy tụ lại đây là một môn nghệ thuật với cách biểu diễn chiêng, đã được người Cor từ xưa sáng tạo ra mang đậm nét dấu ấn tộc người.

Theo đó, hai người tham gia đấu chiêng thông qua những bài chiêng như: chiêng chào khách; chiêng tiễn khách, chiêng hội và chiêng cúng thần linh để đối đáp/hay chiêng đôi liên tục với nhau. Hai bên đứng đối diện nhau, tay đeo nâng chiêng, tay cầm dùi gõ, di chuyển theo nhịp chiêng, khi tiến, khi lùi, khi lắc mông, khi ngéo chân vào nhau. Theo truyền thống, đấu chiêng thường dùng nhịp chiêng nhanh, mạnh và dứt khoát. Âm điệu trong các cuộc đấu chiêng vang lên rất lớn để khiêu khích, thách đố đối phương cùng so tài cao thấp. Từ sự hòa quyện của chiêng vợ, chiêng chồng và trống, với sự phô diễn của hình thể của người thi đấu, mà người thưởng thức cảm thấy phấn hứng cao độ bởi sự tác động của thính giác và thị giác tràn đầy.

Trong mỗi trận đấu chiêng, người vỗ trống không chỉ có vai trò là trọng tài mà còn là chủ công dẫn dắt trận đấu chiêng qua nhịp của trống nhằm giúp người xem hiểu được tiếng chiêng bên nào hay hơn. Người diễn thể hiện tinh thần thượng võ vừa mang dáng dấp của nghệ sĩ, làm cho người xem thán phục, cổ vũ để họ trổ tài diễn xuất hết mình. Bởi vì, lối đánh chiêng như đấu võ, thể hiện sức mạnh, sự dẻo dai, nhanh trí của người tham gia thi đấu. Với tiết mục đấu chiêng đối đáp/chiêng đôi, thì âm sắc nhạc điệu càng thêm độc đáo. Người diễn xướng vừa chơi nhạc cụ giỏi vừa có sức khỏe tốt để diễn tả những động tác mạnh mẽ giống như võ sĩ. Đây có thể xem là một môn nghệ thuật được tổ tiên người Cor gìn giữ từ bao đời. Cứ thế, trận đấu diễn ra sôi động, hấp dẫn cho đến khi người đánh trước hoặc người đánh sau bị lỗi không theo nhịp của trống hoặc người đánh thua sút về giai điệu thì thua.

Khôi phục và bảo tồn

Từ lâu, tiếng chiêng đã kết tinh thành giá trị văn hóa, tạo nên đặc trưng bản sắc riêng đối với cộng đồng người Cor. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay, trên địa bàn các xã thuộc huyện Bắc Trà My đã không còn tổ chức nhiều nghệ thuật diễn tấu đấu chiêng. Số lượng nghệ nhân biết đấu chiêng không còn nhiều, khiến cho nghệ thuật diễn tấu đấu chiêng có nguy cơ dần bị mai một và đấu chiêng chỉ còn là ký ức của những lớp cao niên. Già làng Nguyễn Thanh Nghĩa (77 tuổi), dân tộc Cor ở tại thôn 2, xã Trà Kót, huyện Bắc Trà My (Quảng Nam) trăn trở: “Bây chừ, đấu chiêng đã không còn trong sinh hoạt lễ hội truyền thống, lớp trẻ Cor nghe nhạc hiện đại, già nghe mà ngao ngán, bản thân già cũng có một phần lỗi của mình”.

Theo ông Nguyễn Thanh Bình – Giám đốc Trung tâm VHTT – TT huyện Bắc Trà My cho biết: Những năm qua, huyện Bắc Trà My đang nỗ lực khôi phục loại hình nghệ thuật này nhằm khơi dậy, bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống của người Cor tại địa phương. Vào đầu năm 2016, Trung tâm VHTT-TT huyện Bắc Trà My là đơn vị được giao làm đầu mối chủ công thực hiện mục tiêu này. Và đã mở lớp cho 15 thanh niên người Cor tại các xã có cộng đồng người Cor cư ngụ nhiều nhất ở Trà Nú, Trà Kót, Trà Ka được tuyển chọn để tập huấn nghệ thuật đấu chiêng. Nhờ được hướng dẫn tỉ mỉ nên những thanh niên học đã nắm bắt và hiểu được nhiều điều. Vì vậy, trong các hoạt động văn hóa, văn nghệ, lễ hội cấp huyện cũng như tại ba xã này, môn nghệ thuật đấu chiêng được đưa vào biểu diễn phục vụ, phổ biến cho toàn dân.

Những lúc rảnh, người già Cor luôn truyền đạt về ý nghĩa của môn nghệ thuật này cho trai gái trong làng nghe
 

Trong những năm qua, ngành VHTTDL tỉnh Quảng Nam cũng đã chỉ đạo Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Bắc Trà My, quan tâm đến các nghệ nhân đấu chiêng bằng các hành động cụ thể như tạo điều kiện thuận lợi để các nghệ nhân tham gia các hoạt động trình diễn đấu chiêng ở trong, ngoài địa bàn tỉnh và nước ngoài. Vì những giá trị riêng biệt, đặc sắc điệu chiêng của người Cor ngày càng được đánh giá cao, và thăng hoa mạnh mẽ. Môn nghệ thuật đấu chiêng của đồng bào dân tộc Cor ở huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam, cũng được đưa vào biểu diễn phục vụ tại Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) vào tháng 11 năm 2016; Lễ hội văn hóa – thể thao các huyện miền núi tỉnh Quảng Nam lần thứ XVIII, năm 2014 tổ chức tại Bắc Trà My; trong khuôn khổ Festival Di sản Quảng Nam, lần thứ VI năm 2017. Ngày hội trình diễn cây nêu và giao lưu văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam được Bộ VHTTDL phối hợp với UBND tỉnh Quảng Nam tổ chức tại huyện Tây Giang (từ ngày 11-13/6/2017), môn nghệ thuật điệu chiêng đối đáp/chiêng đôi sôi động, hùng tráng của nghệ nhân dân tộc Cor đến từ xã Trà Kót, huyện Bắc Trà My đã góp một âm sắc lạ, độc đáo trong các tiết mục giao lưu văn hóa của các dân tộc Việt Nam.

Cũng theo ông Nguyễn Thanh Bình, có thể nói nghệ thuật đấu chiêng của đồng bào Cor ở huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam là một loại hình nghệ thuật đặc sắc mà nó còn là di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, nổi bật góp phần vào sự đa dạng phong phú của văn hóa cồng chiêng nói riêng và nền âm nhạc cổ truyền của dân tộc Việt Nam nói chung. Song, cái khó hiện nay là nhiều khu dân cư ở vùng người Cor sinh sống vẫn chưa có bộ cồng chiêng nên việc tập luyện đang gặp khó khăn. Để việc khôi phục và nhân rộng nghệ thuật đấu chiêng trên địa bàn các xã có số đông người Cor sinh sống đang rất cần huyện và Ngành VHTTDL tỉnh Quảng Nam quan tâm hỗ trợ trang bị cho mỗi thôn một bộ cồng chiêng để tập luyện và múa cồng chiêng, đấu chiêng khi tổ chức các lễ hội. Để bảo tồn và phát huy loại hình diễn xướng dân gian đặc biệt này, hiện ngành chức năng của tỉnh đang lập Hồ sơ khoa học đề nghị Bộ VHTTDL đưa nghệ thuật diễn tấu đấu chiêng vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Có vậy, thì tiếng chiêng và nghệ thuật đấu chiêng của đồng bào Cor ngày càng vang xa, bay cao hơn nữa.

NGUYỄN VĂN SƠN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 480, tháng 11-2021