Tìm hiểu nghệ thuật thiết kế tài liệu bảo an

Mỗi dân tộc đều có một bản sắc nghệ thuật riêng không những về nội dung mà cả hình thức. Trong thiết kế đồ họa nói chung và thiết kế tài liệu bảo an nói riêng rất cần đến tính biểu trưng mang bản sắc văn hóa dân tộc. Khi nhắc đến tài liệu bảo an, người ta thường nghĩ tới những tài liệu như giấy tờ tùy thân được công nhận mang tính quốc gia như: tiền, chứng minh nhân dân, hộ chiếu, hộ khẩu, huân huy chương, giấy khai sinh, bằng cấp… Ở Việt Nam thể loại tài liệu này đã hình thành và trở thành tài sản tùy thân mang tính đặc trưng và đóng vai trò riêng biệt trong việc xác lập hình ảnh cụ thể, biểu trưng, thống nhất đại diện cho quốc gia Việt Nam. Trên thực tế, thể loại tài liệu bảo an mang trong mình những đặc trưng riêng và trở thành một thể loại đặc biệt vừa mang tính nghệ thuật vừa mang tính ứng dụng. Với đặc thù riêng của mình, bằng ngôn ngữ nghệ thuật và phương pháp thông tin khác biệt, có thể nói, hình ảnh biểu trưng trong thiết kế tài liệu bảo an đã đóng vai trò to lớn trong việc bảo lưu, tôn vinh vẻ đẹp truyền thống văn hóa dân tộc. Có được những thành tựu đó chính là nhờ vào sự góp mặt của đội ngũ họa sĩ thiết kế đồ họa.

Chúng ta đang sống trong một thời đại mà khoa học kỹ thuật đã đạt đến đỉnh cao, trong đó các khái niệm như design – nghề thiết kế tạo mẫu, nghề thiết kế mỹ thuật sản phẩm, hay graphic design – thiết kế đồ họa (1) đã rất quen dùng ở Việt Nam những năm gần đây. Tuy nhiên, các nhà thiết kế designer ngày nay hầu hết đều được đào tạo, trang bị kiến thức để có khả năng đồ họa trang trí, thiết kế mẫu mã sản phẩm. Trong đó công việc thiết kế riêng cho tài liệu bảo an hiện là một chuyên ngành hẹp, đòi hỏi sự sáng tạo, hiểu biết rộng về an ninh, văn hóa, xã hội và được thiết kế theo một quy trình chuyên biệt. Điều này cũng mang tính đồng nhất với việc hình thành ý tưởng khi xác định đặc trưng cơ bản của tùy từng loại tài liệu và phải thỏa mãn công thức 5W1H (when – khi nào, who – ai, where – ở đâu, what – cái gì, for whom – cho ai, and how – và như thế nào) (2). Đặc điểm chung của việc thiết kế các tài liệu bảo an là luôn đơn giản, cách điệu và biến thể từ các môtip trang trí truyền thống, bên cạnh đó nâng được giá trị nghệ thuật mang tính biểu trưng cao nhất cho từng thể loại, đồng thời không tách rời chức năng thông tin của chúng. Hiện nay các tài liệu bảo an đang được lưu hành phần lớn được thiết kế từ những kỹ thuật in ấn và khai thác triệt để các môtip trong mỹ thuật truyền thống Việt Nam như: hình tượng quốc huy với bố cục hình tròn, các bông lúa kết hai bên, ở giữa nền đỏ có ngôi sao vàng, phía dưới là bánh xe răng cưa, băng đỏ có tên nước Việt Nam uốn quanh bông lúa. Môtip hoa sen cách điệu, phong cảnh, kiến trúc đặc trưng ở Việt Nam được in trên thể loại tiền Việt Nam (tùy thuộc từng mệnh giá), hình quốc huy, hình tròn nhiều lớp có tâm là hình sao, gợi ý từ trống đồng được in trên chứng minh nhân dân, hộ chiếu, hộ khẩu, bằng khen, giấy khen… Điều đó cho thấy mẫu hình quốc huy Việt Nam đã trở thành biểu tượng chính thức và thiêng liêng của nhà nước Việt Nam, đồng thời nó còn là một tác phẩm mỹ thuật (đồ họa) mang giá trị nghệ thuật đẹp và chuẩn mực.

Việc thiết kế các tài liệu bảo an còn cần đến khả năng sắp xếp, bố cục cho hợp lý các yếu tố tùy thuộc vào từng chức năng, khuôn khổ của từng thể loại tài liệu. Song ở bất cứ tài liệu bảo an nào, chúng ta đều thấy sự xuất hiện của nghệ thuật kiểu chữ. Đây cũng là công việc vô cùng cần thiết của nhà thiết kế đồ họa, bởi vì việc lựa chọn kiểu chữ phù hợp với nội dung của tài liệu góp phần không nhỏ vào sự thành công của thiết kế. Mỗi kiểu chữ mang tính chất và sự biểu hiện khác nhau. Thông qua đó nhà thiết kế phải chuyển tải được tính thẩm mỹ qua nội dung chữ để trở thành thông điệp hữu ích cho người sử dụng. Việc triển khai và hoàn thiện tốt được cả nội dung và hình thức của từng thể loại tài liệu bảo an đòi hỏi sự sáng tạo không ngừng của người họa sĩ thiết kế. Hiện nay, những tiến bộ về kỹ thuật đã phần nào giúp họa sĩ thiết kế vượt qua những thách thức, khó khăn về điều kiện phương tiện để họ có thế mạnh trong sáng tạo thiết kế. Kể từ sau những năm 90 của TK XX khi Việt Nam gia nhập khối ASEAN và với tinh thần hội nhập các nước trong khu vực, hội nhập quốc tế, cho nên các thông tin quốc tế và các thành tựu về khoa học kỹ thuật cũng tràn vào Việt Nam nhanh chóng, đi cùng là thị trường máy tính với phần mềm thiết kế đồ họa luôn luôn nâng cấp, đổi mới. Cùng với sự phát triển đó là sự phụ trợ các thiết bị như: bút vẽ điện tử, máy quét ảnh, máy in màu… đã giúp họa sĩ đồ họa tạo hình sáng tác, chỉnh lý, sửa chữa, xoay hình, ghép hình, lồng chữ lên hình ảnh hay tranh vẽ, tạo ra sản phẩm có tính liên hoàn, hoàn chỉnh ăn nhập với hệ thống chế bản và in ấn công nghệ cao. Thực tế công nghệ thông tin đã giúp cho người họa sĩ thiết kế đồ họa đỡ mất nhiều thời gian, công sức so với việc làm bằng tay và công nghệ thô sơ trước đây. Tuy nhiên, đứng trước những thuận lợi về kỹ thuật như vậy, liệu những họa sĩ thiết kế đồ họa có ứng dụng được kỹ thuật và mỹ thuật vào tác phẩm không, đặc biệt là với thể loại đòi hỏi kỹ thuật cao như thiết kế các tài liệu bảo an. Với sự trải nghiệm của người viết và sự tồn tại quan trọng của thể loại này, nên chăng cần đưa ra những quan điểm, những tính chất nhất định trong việc thiết kế một sản phẩm hay một tác phẩm mang tính bảo an.

Tính biểu cảm: Thông thường những tài liệu bảo an là tạo ra tín hiệu bằng thị giác, mà thông qua kỹ thuật thể hiện bằng hình và nét là sự chứa đựng những giá trị nhất định chứa đựng nội dung riêng. Mỗi thể loại tài liệu bảo an là một chỉnh thể mang tính điển hình riêng về bố cục, hình thể, đường nét, màu sắc (chữ và màu), biểu hiện ước lệ những nội dung mà nó chuyển tải. Ví dụ, phần chữ và môtip trang trí trong hộ chiếu khác với chữ và môtip trang trí trong tiền Việt Nam, nếu các mệnh giá tiền Việt Nam được sáng tác phong phú, phù hợp với các mệnh giá như: tờ năm trăm ngàn đồng có màu xanh khác với màu xanh của mệnh giá hai mươi ngàn đồng hay năm mươi ngàn đồng, thì ở thể loại hộ chiếu hay chứng minh nhân dân hoàn toàn mang tính thống nhất, theo mẫu chuẩn, các trang bên trong đều được in chìm hình quốc huy và hình hoa sen cách điệu. Tuy nhiên với thể loại tiền Việt Nam dù ở mệnh giá nào cũng đều thấy xuất hiện môtip quốc huy và hình tượng Hồ Chí Minh. Như vậy tùy từng thể loại tài liệu bảo an đặc trưng mà họa sĩ thiết kế, chắt lọc để tự nó đã mang trạng thái, hình dáng khác nhau để mỗi người có thể phân biệt. Tính biểu cảm trong việc thiết kế tài liệu bảo an còn cần được diễn đạt đủ ý, dễ hiểu được thể hiện bằng màu, hình và nét làm toát lên nội dung biểu trưng nhất.

Tính hài hòa: Tính hài hòa trong việc thiết kế các tài liệu bảo an được nhắc đến như sự đảm bảo về các hình khối, đường nét, khoảng trống được kết nối các họa tiết phù hợp tinh tế làm toát lên sự cân đối, hài hòa. Bên cạnh đó là thủ pháp sử dụng màu sắc có thể là nóng và lạnh, màu sáng và tối, luôn luôn được cộng hưởng với màu sắc của chữ làm toát lên sự thống nhất, hài hòa dễ nhận biết khi tiếp xúc.

Tính hàm súc: Từ phương pháp diễn đạt mang tính ẩn dụ và ước lệ, những tài liệu bảo an còn cần được thiết kế bằng những hình tượng chắt lọc, tinh tế nhưng trong nó hàm chứa những nét, hình, màu đa nghĩa gây liên tưởng trực tiếp hoặc gián tiếp, làm tăng thêm giá trị cho nội dung thông tin chứa đựng. Nếu là hộ chiếu thì nội dung gợi lên giá trị văn hóa truyền thống của một quốc gia, nếu là giấy khen, bằng khen tạo lên sự tự hào, hãnh diện… Chính vì vậy, tùy vào đặc thù của từng loại tài liệu bảo an mà người họa sĩ thiết kế những hình thức khác nhau, nhưng chúng vẫn cần đến sự hàm súc, rõ ràng, đơn giản, hấp dẫn, tạo ra thói quen cho thị giác, thuận lợi cho việc sử dụng trong đời sống con người.

Tính trang trọng: Khác với các thể loại thiết kế mẫu mã đồ họa khác, các tài liệu bảo an rất cần đề cao yếu tố biểu trưng và đời sống lâu dài, bởi bản chất nó là những thể loại tài liệu quý, khó làm lại, khó thay đổi, phải tuân thủ theo những quy định chặt chẽ của pháp luật. Vì vậy, tạo ra sự trang trọng cho thể loại tài liệu này là tạo ra loại hình nghệ thuật mang tính ứng dụng lâu dài trong tâm trí con người. Loại hình hộ chiếu có thể chỉnh sửa cho hợp lý khi cần thiết nhưng không thay đổi nhiều về hình thức và nội dung. Với tư cách là đại diện cho một đất nước có nền văn hiến, hộ chiếu có hình tượng quốc huy hàm chứa nhiều ý nghĩa của nhân dân Việt Nam qua bao thăng trầm của đất nước. Cho nên, nó cần được xây dựng như một hình tượng nghệ thuật mang đặc trưng riêng, trang trọng, cao quý.

Tính độc đáo: Đối với tài liệu bảo an, tính độc đáo là một tiền đề cho sự hình thành và tồn tại tự thân. Bởi vì chức năng cơ bản của mỗi thể loại bảo an chứa đựng những tín hiệu để nhận biết phù hợp với công năng sử dụng. Ví như cách thiết kế mẫu của các mệnh giá tiền Việt Nam tạo ra những biểu trưng riêng biệt của dân tộc Việt Nam với hình ảnh lãnh tụ Hồ Chí Minh, hoa sen biểu tượng cho sự thanh cao, các hoa văn trang trí cách điệu từ các trang trí mỹ thuật cổ, hình quốc huy Việt Nam hiện diện hằng xuyên trong các mệnh giá, để thấy tiền Việt Nam là sản phẩm đặc thù của con người và đất nước Việt Nam khác với các nước trên thế giới.

Tính dân tộc: Ở mỗi dân tộc, tài liệu bảo an lại có bản sắc văn hóa riêng, đồng thời có kỹ thuật, bút pháp sử dụng phối hợp màu sắc, hình khối, bố cục phù hợp với truyền thống, nếp nghĩ, lối sống, tập quán riêng mang nét biểu trưng văn hóa của dân tộc đó. Việt Nam là đất nước sống và làm việc theo triết lý của người phương Đông, nền văn hóa lúa nước cùng với cây đa, mái đình ăn sâu trong tâm khảm những con người Việt Nam bao đời nay. Việt Nam cũng là đất nước nhiều lần thay đổi mẫu mã tiền giấy, nhưng những môtip truyền thống luôn được lưu ý khi đưa vào thiết kế. Mỗi tờ tiền Việt Nam thường in những hình ảnh của quê hương đất nước, mặt chính thường được in chân dung Hồ Chí Minh, hình hoa sen in chìm cách điệu, phía trên có hoa văn hình tròn với ngôi sao tám cánh gợi ý từ mặt trống đồng. Môtip hoa sen và trống đồng là những biểu tượng văn hóa của Việt Nam từ xa xưa.

Tính thời đại: Những tài liệu bảo an không những giữ vai trò phục vụ cuộc sống mà nó còn là sản phẩm mang tính thẩm mỹ, phản ánh phong cách thời đại của dân tộc. Với sự phát triển của khoa học, công nghệ và trình độ dân trí ngày càng nâng cao, xu thế của các tài liệu bảo an cũng ít nhiều được cải biên, thay đổi, nhưng sự thay đổi về hình thức bằng phương pháp đồ họa hóa đã tạo ra sự phù hợp với xu thế quảng bá hình ảnh Việt Nam cũng như là một hình thức lưu giữ, giáo dục sự tôn vinh những dấu ấn dân tộc. Chính vì vậy, đòi hòi rất nhiều ở người họa sĩ thiết kế sự am hiểu, tìm tòi sáng tạo trong công việc thiết kế, sáng tác các mẫu mã nói chung, tài liệu bảo an nói riêng.

Như vậy, việc thiết kế mỗi thể loại tài liệu bảo an đòi hỏi người họa sĩ phải tìm ra phương pháp biểu đạt hình tượng và chứa đựng những tính chất nêu trên, sao cho các tài liệu đó toát lên sự cô đọng, nổi bật được nội dung phản ánh. Ngoài sự chú ý đến màu sáng, mảng diện, nhịp điệu, vị trí, đường nét kỹ thuật thì rất cần đến cách xử lý để tạo ra vẻ đẹp riêng cho chất liệu, ví dụ như chất bóng màu vẽ phải thô, nền vật liệu thô nét vẽ phải mượt mà, những chất liệu có tính phản quang đòi hỏi người thiết kế phải khéo dùng cho đúng chỗ sẽ tạo hiệu quả cao về nghệ thuật. Tuy nhiên, từ những tài liệu bảo an hiện đang lưu hành như hộ chiếu bìa ngoài là nền màu xanh, phần chữ và quốc huy được mạ vàng đòi hỏi đến công nghệ hóa mạ, hay chữ viết in trên nhũ kết hợp với kiểu chữ, bố cục chữ và hoa văn tạo ra sự sang trọng, lộng lẫy. Với hoa văn hay môtip trang trí trên thể loại tài liệu bảo an chủ yếu vẫn là những môtip tiêu biểu được cách điệu từ mẫu hoa văn trong mỹ thuật truyền thống Việt như: hình hoa sen, trống đồng, quốc huy với môtip bông lúa, ngôi sao năm cánh, hình tròn, hay những phong cảnh kiến trúc nhà sàn Bác Hồ, kiến trúc cung đình Huế… vừa tượng trưng cho nét đẹp truyền thống của dân tộc Việt Nam vừa là niềm kiêu hãnh, là biểu trưng khi chúng ta muốn truyền tải, quảng bá giá trị văn hóa với bạn bè năm châu. Trong đó môtip mẫu quốc huy Việt Nam được sử dụng trên hầu hết các văn bản, tài liệu, huân huy chương, bằng khen thậm chí trên cả báo chí, trụ sở cơ quan nhà nước từ trung ương đến địa phương (3). Thực sự, môtip trang trí trên các tài liệu bảo an hiện đang lưu hành tại Việt Nam đã và đang phản ánh rõ nét giá trị văn hóa, bản sắc văn hóa, thị hiếu thẩm mỹ riêng của người Việt Nam. Thiết nghĩ đây là lĩnh vực cần được chú ý hơn nữa trong việc gìn giữ, nghiên cứu, bảo lưu, sáng tạo để ngày càng đạt tính thẩm mỹ cao, phù hợp với việc gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống Việt Nam trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

_______________

1, 2. Lê Huy Văn – Trần Văn Bình, Lịch sử Design, Nxb Xây dựng, Hà Nội, 2003.

3. Nguyễn Nông, Chúng tôi viết bài Đi tìm lại mẫu quốc huy Việt Nam, Tạp chí Mỹ thuật, số 225 – 2011.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 350, tháng 8-2013

Tác giả : Nông Thế Linh