1. Đặc trưng văn hóa đô thị ở Hà Nội
Đô thị hóa là hiện tượng lịch sử xảy ra ở hầu khắp các tộc người, các quốc gia trên thế giới. Nhưng ở từng quốc gia, từng tộc người, quá trình đô thị hóa lại diễn ra không giống nhau do tác động của các nguyên nhân khách quan và chủ quan khác nhau. Sự bùng nổ quá trình đô thị hóa trong những thập kỷ cuối TK XX đầu TK XXI, sự phát triển của các đô thị, đặc biệt là ở các nước chậm phát triển, đang đặt ra hàng loạt vấn đề cần được tập trung nghiên cứu, giải quyết. Những nỗ lực của các chính phủ, các tổ chức xã hội đã làm giảm thiểu những khó khăn, lúng túng trong việc quản lý kinh tế, xã hội phát sinh trong quá trình đô thị hóa. Tuy nhiên, đô thị hóa không chỉ là những vấn đề kinh tế xã hội mà còn có cả những vấn đề lớn khác nữa, trong đó phải kể đến đời sống văn hóa của khu dân cư đô thị mới.
Hà Nội là một trong số những trung tâm kinh tế lớn nhất, năng động nhất của cả nước, cho nên nó trở thành khối nam châm khổng lồ thu hút lực lượng lao động khắp nơi trong toàn quốc. Từ những năm 90 TK XX, khi tiến trình đô thị hóa ở Hà Nội được đẩy nhanh thì cũng là lúc quá trình di dân nông thôn – thành thị diễn ra mạnh mẽ. Sự tập trung dân cư đông đảo trong các đô thị đã đặt ra một loạt các vấn đề cần giải quyết ngay như: các tệ nạn xã hội nảy sinh (cờ bạc, nghiện hút, mại dâm…), sự phân hóa giàu nghèo ngày càng rõ nét, lối sống thực dụng… Trước đây, khi Hà Nội còn ở quy mô nhỏ, các cộng đồng dân cư có nét văn hóa tương đồng thường chung sống trên một địa bàn nhất định, nên có điều kiện bảo lưu những giá trị văn hóa truyền thống. Nhưng trong bối cảnh toàn cầu hóa và đô thị hóa diễn ra với quy mô và tốc độ nhanh như hiện nay, việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của các cộng đồng, nhất là các cộng đồng nhỏ, rất phức tạp và khó khăn.
Có nhà nghiên cứu cho rằng: “Văn hóa đô thị là tổng thể các giá trị vật chất, tinh thần và cả các hoạt động văn hóa nhằm tôn vinh, làm sản sinh, truyền bá và thực hành các giá trị chân, thiện, mỹ, nhằm làm giàu tính người trong đời sống đô thị”(1). Vậy, đặc trưng của văn hóa đô thị Hà Nội là gì, nó có đặc điểm gì nổi bật?
Theo các nhà nghiên cứu Hà Nội có lịch sử hình thành sớm (2), là trung tâm kinh tế, văn hóa, xã hội gắn với cả vùng nông thôn Bắc Bộ rộng lớn lại đang trên đà phát triển theo hướng hiện đại, văn hóa đô thị Hà Nội có một số đặc trưng cơ bản sau:
Mọi sinh hoạt gia đình và cá nhân đều chủ yếu phụ thuộc vào các dịch vụ. Nhu cầu tiêu dùng của cư dân đô thị Hà Nội thường lớn, đa dạng và có xu hướng đổi mới nhanh. Do đó mạng lưới đô thị càng trở nên quan trọng, là một bộ phận hữu cơ của môi trường sống đô thị và là một phần cơ bản tạo nên văn hóa đô thị Hà Nội (3).
Hệ số sử dụng phương tiện giao thông lớn và tăng cùng với quá trình hiện đại hóa. Hệ thống giao thông nối liền nơi ở với nơi làm việc, học tập, giải trí, sinh hoạt khác… Trong giao thông, người dân đô thị Hà Nội phải sử dụng phương tiện xe đạp, xe máy, ô tô… bởi, không gian giao tiếp của đô thị rộng hơn, phức tạp hơn không gian giao tiếp trong xóm, ngoài làng. Đối với cư dân đô thị Hà Nội, đường phố, phương tiện giao thông có tầm quan trọng dẫn tới văn hóa ứng xử ở nơi công cộng có vị trí quan trọng (4).
Văn hóa đô thị Hà Nội có tính phân hóa cao và rõ nét. Sự phân hóa thành phần xuất thân, thu nhập hay địa vị kinh tế xã hội được thể hiện ngay trong phân hóa cách sống, sinh hoạt của từng thành phần xã hội. Sự phân hóa đó mặc nhiên quy định tính hai mặt trong phát triển nhân cách người dân đô thị Hà Nội; tính cộng đồng dễ gắn liền tính phi văn hóa. Đô thị Hà Nội càng lớn thì tính hai mặt trên càng rõ hơn, sâu sắc hơn. Trong kinh tế thị trường, sự phân hóa nghề nghiệp, thu nhập nhanh chóng dẫn đến phân hóa tư tưởng, đạo đức, cách sống; tổng hòa những sự phân hóa ấy sẽ là sự phân tầng về văn hóa (5).
Các quan hệ ứng xử tại đô thị Hà Nội đa dạng, theo hướng ngày càng rộng mở và thường thiên về quan hệ pháp luật, thị trường. Ngoài quan hệ gia đình, xóm phố, bạn bè… cư dân đô thị Hà Nội còn nhiều mối quan hệ đồng nghiệp, đồng hương, đồng sở thích… Cư dân đô thị Hà Nội có nhiều quan hệ giao tiếp ẩn danh, ngẫu nhiên và giao tiếp công cộng hơn như: các quan hệ tại nơi làm việc, quan hệ qua các dịch vụ, các quan hệ thỏa mãn nhu cầu tinh thần văn hóa vào các kỳ nghỉ…(6).
Theo một số nhà nghiên cứu văn hóa thì: “Văn hóa đô thị là phức hợp văn hóa bác học (hàn lâm, chuyên nghiệp), văn hóa dân gian và văn hóa đại chúng”(7). Tại đô thị Hà Nội tập trung các cơ quan văn hóa chuyên nghiệp, giới tri thức, vì thế văn hóa bác học phát triển (khoa học, giáo dục, nghệ thuật…). Đô thị Hà Nội tập trung các cộng đồng dân cư khác nhau nên mỗi cộng đồng lại có văn hóa dân gian của mình. Tại đô thị Hà Nội tính giao lưu văn hóa cao, sống động và với sự tập trung của phương tiện thông tin đại chúng nên văn hóa đám đông (đại chúng) cũng phát triển. Sự tương tác của ba dạng văn hóa đó tạo nên đặc trưng của văn hóa đô thị Hà Nội, trong đó tính hai mặt (tích cực, tiêu cực) của văn hóa đại chúng khiến văn hóa đô thị Hà Nội diễn biến phức tạp.
Trong điều kiện và môi trường đô thị, con người phát hiện thêm nhiều năng lực ứng xử của mình. Do đó có thể thúc đẩy sự phát triển văn hóa đô thị, song không phải lúc nào cũng theo hướng tiến bộ. Trong sự phát triển văn hóa đô thị không tránh được những chiều cạnh phát triển phi tiến bộ, phản tiến bộ. Vì thế trong cái gọi là văn hóa thị dân có cả những phản giá trị, phi giá trị như: thú tiêu khiển cờ bạc, ma túy…Đây là kết quả và sự thể hiện tính hai mặt trong nhân cách người dân đô thị. Vậy thực trạng đời sống văn hóa của cư dân đô thị Hà Nội chung và cộng đồng dân cư đô thị mới ở Hà Nội biểu hiện cụ thể ra sao, và biến đổi như thế nào?
2. Những biến đổi tích cực
Ở các khu đô thị mới phần lớn là người nhập cư, gồm cả nhập cư khoảng cách xa và nhập cư khoảng cách gần. Nhập cư khoảng cách xa là người dân từ các địa phương khác dồn về đô thị tìm kiếm sinh kế, học tập. Nhập cư khoảng cách gần là dân vốn ở các làng xung quanh tái định cư do phải giải tỏa để lấy mặt bằng đất đai xây dựng các công trình công cộng hoặc công trình thương mại (đường sá, công viên, khu đô thị, khu công nghiệp). Đô thị hóa ở đây diễn ra triệt để hơn, hình thành tương đối đồng bộ cả kết cấu hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng dịch vụ xã hội đô thị. Cư dân ở các đô thị mới thuần túy là lao động phi nông nghiệp, có thể là công chức, viên chức, binh lính, trí thức hoặc những người làm nghề kinh doanh, buôn bán. Lối sống đô thị ở đây cũng rõ nét hơn. Người dân ở đây ít chịu ràng buộc bởi quan hệ láng giềng – địa vực, mà chủ yếu dựa trên quan hệ nghề nghiệp – lợi ích vận hành theo thể chế hành chính (cơ quan hành chính), thể chế xã hội (hiệp hội), thể chế công ty (doanh nghiệp), thể chế sự nghiệp (trường học, bệnh viện…). Hệ thống dịch vụ cung ứng tại đây theo tính chất thành thị, được quy hoạch thành các phân khu chức năng phục vụ cho học tập, giải trí, thương mại.
Biến đổi đời sống văn hóa cộng đồng khu dân cư đô thị mới ở Hà Nội diễn ra một cách toàn diện theo cách thức: bảo tồn, phát huy giá trị lịch sử kết hợp với cải tiến và tiếp nhận cái mới. Với việc mở rộng địa giới hành chính, Hà Nội sẽ trở thành một đô thị xanh, văn minh, hiện đại, có bản sắc trên nền tảng phát triền bền vững, tổ chức không gian theo mô hình chùm đô thị, bao gồm đô thị trung tâm và 5 đô thị vệ tinh hỗ trợ, chia sẻ các chức năng về đào tạo, công nghiệp, dịch vụ, nhà ở với đô thị trung tâm gồm: Hòa Lạc, Sơn Tây, Xuân Mai, Phú Xuyên, Sóc Sơn. Không gian văn hóa Hà Nội là kết quả hội nhập không gian văn hóa Thăng Long – Hà Nội và xứ Đoài. Tuy vậy, nét đặc trưng trong lối sống của người dân Hà Nội đã và vẫn sẽ là nếp sống thanh lịch Thăng Long – Hà Nội trên cơ sở sự đa dạng tương đối về văn hóa lối sống giữa đô thị trung tâm (nội thành) và các đô thị vệ tinh (ngoại thành). Trong điều kiện như vậy, nhân tố tác động đến sự biến đổi đời sống văn hóa Hà Nội nói chung và đời sống văn hóa cộng đồng dân cư đô thị mới nói riêng cơ bản vẫn là nhân tố kinh tế, khoa học công nghệ. Bên cạnh đó là các nhân tố như di cư lao động, quy hoạch, quản lý đô thị, giao lưu và xã hội hóa văn hóa…
Biến đổi đời sống văn hóa cộng đồng khu dân cư đô thị mới ở Hà Nội diễn ra toàn diện và sâu sắc. Có thể đánh giá quá trình biến đổi này chủ yếu mang tính tích cực, mà đường nét chủ đạo là chuyển từ đời sống đô thị có tính tập trung – hành chính hóa và bao cấp nhà nước sang đời sống dân sự. Quá trình biến đổi đời sống văn hóa cộng đồng khu dân cư đô thị mới ở Hà Nội diễn ra trên tất cả các phương diện của đời sống xã hội, từ sinh hoạt ăn, mặc, ở, đi lại; sử dụng thời gian nhàn rỗi, tiêu dùng, hưởng thụ văn hóa cho đến biến đổi nhân cách ( tâm lý, nhận thức) giao tiếp, ứng xử với gia đình, họ tộc, ứng xử với bạn bè, đồng nghiệp, người lớn tuổi; ứng xử nơi công cộng, ứng xử với môi trường tự nhiên… Có thể khái quát thành những biểu hiện cụ thể sau:
Là trung tâm chính trị, đời sống thủ đô đã tác động đến thế giới tinh thần, làm phát triển nhanh ý thức chính trị, ý thức dân chủ và công dân của cư dân đô thị mới. Là trung tâm khoa học, văn hóa và giao dịch quốc tế, đời sống thủ đô có nhiều khả năng bồi dưỡng tri thức và năng lực sinh hoạt công cộng, nhờ đó có thể phát triển thế giới quan, nhân sinh quan và xã hội quan của công dân khu đô thị mới (8).
Trong quan hệ ứng xử của cư dân đô thị ngày càng đa dạng văn minh và tiến bộ, nhờ có các hoạt động giao lưu văn hóa, văn nghệ, thể thao tại cơ sở dẫn đến sợi dây liên kết giữa các thành viên trong các tổ, phố, phường… gần gũi với nhau hơn.
Sự biến đổi văn hóa sản xuất, kinh doanh đang thúc đẩy nhanh quá trình dân chủ trong lĩnh vực văn hóa, xác lập ngày càng đầy đủ hơn các quyền và nghĩa vụ của người dân, của các nhóm cư dân đô thị trong việc sáng tạo, phát huy, bảo tồn và hưởng thụ văn hóa. Người dân đô thị ngày càng chú trọng đến chất lượng các loại hình dịch vụ văn hóa, có nhiều điều kiện để chọn lựa cách thức hưởng thụ giá trị văn hóa.
Trong tổ chức đời sống văn hóa, người dân đô thị đã dần hình thành được ý thức chấp hành pháp luật, ý thức công dân và ý thức cá nhân.
Kinh tế thị trường làm thay đổi thái độ đối với lao động của người thành thị nhạy bén và năng động và làm chủ cuộc sống của mình: tất cả phải bươn ra thị trường, tất cả phải kiếm được việc làm, phải có thu nhập, không trông chờ, ỷ lại vào sự bao cấp của nhà nước.
Thái độ đối với gia đình, bạn bè, xã hội cũng có sự thay đổi theo hướng hiện đại, đó là sự thông cảm, sẻ chia và tôn trọng tự do cá nhân (sống và làm việc theo hiến pháp và pháp luật).
Người dân thành thị nói chung và dân cư khu đô thị mới nói riêng đã vượt qua được tính ích kỷ, tự ti của người nông dân và tiểu thương, vượt qua được các ràng buộc bởi lễ giáo phong kiến. Nhân cách văn hóa người dân đô thị trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế với đặc trưng là khẳng định cái tôi cá nhân nhiều hơn và ít bị chi phối bởi cộng đồng.
3. Những biến đổi tiêu cực
Bên cạnh những mặt thuận lợi của khu đô thị mới trong công tác xây dựng đời sống văn hóa cộng đồng ở khu dân cư đô thị mới cũng còn gặp không ít khó khăn, cụ thể như:
Sự phát triển và bộc lộ công khai chủ nghĩa cá nhân thực dụng ở một bộ phận người dân đô thị ở Hà Nội.
Sự phát triển những định hướng nghề nghiệp không lành mạnh, phi pháp.
Tình trạng mê tín dị đoan có ảnh hưởng khá phổ biến trong lối sống của một bộ phân không nhỏ người dân đô thị Hà Nội.
Cách thức tiêu dùng, hưởng thụ các dịch vụ văn hóa diễn biến phức tạp, theo hướng phát sinh những dạng văn hóa đen, văn hóa ngoài luồng, kinh tế ngầm.
Lối ứng xử của một bộ phận người đô thị Hà Nội bị ảnh hưởng bởi tính tự phát, tính cạnh tranh của cơ chế kinh tế thị trường.
Các tệ nạn xã hội ở Hà Nội diễn biến phức tạp và gồm nhiều hình thức.
Trong ứng xử với môi trường thiên nhiên – sinh thái vẫn còn phải giải quyết không ít vấn đề nan giải.
Kết cấu hạ tầng đô thị chưa phù hợp với lối sống đô thị hiện đại, văn minh.
4. Một số định hướng cơ bản nhằm nâng cao đời sống văn hóa cộng đồng dân cư khu đô thị mới
Thứ nhất, biến đổi đời sống văn hóa cộng đồng dân cư khu đô thị mới ở Hà Nội trên cơ sở gắn phát triển kinh tế, kiện toàn hệ thống chính trị và quy hoạch phát triền đô thị Hà Nội mới.
Thứ hai, giữ gìn, phát huy truyền thống văn hóa Thăng Long – Hà Nội và xứ Đoài trong quá trình đẩy mạnh giao lưu, hội nhập văn hóa giữa các đô thị Hà Nội và với các địa phương trong nước, với quốc tế, nhằm hướng đến sự thống nhất nội tại của văn hóa trên địa bàn thủ đô Hà Nội.
Thứ ba, tiếp tục xây dựng kiện toàn bộ máy các thiết chế văn hóa, trước hết ở cơ sở để tạo điểu kiện thuận lợi cho người đô thị tiếp biến văn hóa theo hướng tiến bộ.
Thứ tư, thúc đẩy văn hóa đô thị từ cơ sở để xây dựng văn hóa gia đình cộng đồng dân cư, cơ quan, doanh nghiệp, trường học, bệnh viện…
Thứ năm, bồi dưỡng văn hóa ứng xử của người dân đô thị Hà Nội.
Đối với các khu dân cư đô thị mới ở Hà Nội, đang phát triển đi lên từ một điểm xuất phát thấp, các tiềm năng về kinh tế, chính trị, KH&CN, văn hóa và xã hội… chưa được phát huy một cách đầy đủ, vấn đề xây dựng đời sống văn hóa có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Đây chính là cơ sở để thức dậy các tiềm năng để đẩy nhanh tiến trình CNH, HĐH ở khu đô thị vệ tinh nói riêng và Hà Nội nói chung. Tuy nhiên, xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư đô thị mới còn là vấn đề mới mẻ, có nội dung đa dạng, phong phú và hết sức phức tạp. Do vậy phải tìm ra những hình thức, bước đi phù hợp, xây dựng một hệ thống chính sách, giải pháp đồng bộ và hữu hiệu để phát triển lành mạnh văn hóa cộng đồng dân cư khu đô thị mới, đóng góp vào sự phát triển diện mạo chung của thủ đô Hà Nội.
_______________
1. Trần Mai Ước, Văn hóa đô thị với việc phát triển thủ đô Hà Nội trong thời hội nhập, Tạp chí Nghiên cứu Văn hóa, số 3-2013.
7. Nguyễn Thanh Tuấn, Biến đổi văn hóa đô thị Việt Nam hiện nay, Nxb Văn hóa Thông tin, 2006.
2. Trần Quốc Vượng, Giữ gìn di sản của lịch sử văn hóa ở Hà Nội, Báo Khoa học và Đời sống, số 44 (4-11-1993).
3, 4, 5, 6, 8. Xem Phan Đăng Long, Văn hóa đô thị với nếp sống người Hà Nội, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 3-2006, tr.26-30.
Nguồn : Tạp chí VHNT số 349, tháng 7-2013
Tác giả : Lê Thị Hương Huệ
Bài viết cùng chủ đề:
Tác động của nghề cơ khí và mộc dân dụng đối với đời sống văn hóa làng đại tự
Tư tưởng về đạo đức môi trường ở phương đông
Kiến thức văn hóa của nhà báo, thiếu và sai