VÀI NÉT VỀ XUẤT BẢN PHẨM ÂM NHẠC CẤP HỌC MẦM NON

Chương trình giáo dục mầm non do Bộ GDĐT ban hành tập trung vào độ tuổi nhà trẻ và mẫu giáo. Trẻ ở độ tuổi này phát triển mạnh tư duy trực quan, do đó, việc triển khai thực hiện chương trình chăm sóc, giáo dục trẻ rất cần sự hỗ trợ của các học liệu, thiết bị trực quan. Đặc biệt, đối với lĩnh vực giáo dục âm nhạc, điều đó giúp giáo viên thuận lợi hơn trong công tác tổ chức các hoạt động cho trẻ.

1. Khái niệm về xuất bản phẩm âm nhạc cấp học mầm non

Theo Luật Xuất bản năm 2012, xuất bản phẩm (XBP) là tác phẩm, tài liệu về chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, giáo dục và đào tạo, khoa học, công nghệ, văn học, nghệ thuật được xuất bản thông qua nhà xuất bản hoặc cơ quan, tổ chức được cấp giấy phép xuất bản bằng các ngôn ngữ khác nhau, bằng hình ảnh, âm thanh và được thể hiện dưới các hình thức là sách in, sách chữ nổi, tranh, ảnh, bản đồ, áp-phích, tờ rời, tờ gấp, các loại lịch, bản ghi âm, ghi hình có nội dung thay sách hoặc minh họa cho sách. Như vậy, XBP là sản phẩm của một quá trình sản xuất, chứa đựng tri thức, truyền tải thông tin, có giá trị vật chất và giá trị tinh thần.

Đối với giáo dục, âm nhạc là một yếu tố tham gia vào việc hình thành cơ sở của văn hóa âm nhạc: hiểu biết, cảm thụ, tham gia vào các hoạt động âm nhạc. Khái niệm âm nhạc trong chương trình giáo dục mầm non được hiểu một cách đơn giản, cụ thể, được xác định cho hai đối tượng là giáo viên và trẻ em. Đối với trẻ em, âm nhạc là những bài hát ngắn gọn, vui tươi, có nội dung, hình ảnh gần gũi, ngộ nghĩnh, những con vật, cây cối, hoa lá được nhân cách hóa; là những âm hình tiết tấu ngắn, đơn giản. Đối với giáo viên, âm nhạc là những kiến thức âm nhạc cơ bản, những bài hát, bản nhạc được sử dụng vào các hoạt động chăm sóc, giáo dục trẻ.

Có thể thấy, XBP âm nhạc là toàn bộ sản phẩm của quá trình xuất bản liên quan đến lĩnh vực âm nhạc, bao gồm: sản phẩm in ấn các bài hát, bản nhạc, các nghiên cứu, hướng dẫn, giáo trình, sách giáo khoa, tài liệu, học liệu; các đạo cụ, đồ dùng, đồ chơi, áp-phích, tờ rời, tờ gấp, tranh, ảnh chứa đựng các nội dung, kiến thức âm nhạc, hoặc để sử dụng cho việc tổ chức các hoạt động âm nhạc; băng, đĩa chứa đựng các bài hát, bản nhạc, giới thiệu các tác phẩm âm nhạc, hướng dẫn, giảng dạy kiến thức âm nhạc; các chương trình ca nhạc, giới thiệu tác giả, tác phẩm, dạy hát, dạy đàn, cuộc thi về âm nhạc trên đài phát thanh, truyền hình; các sản phẩm nêu trên, được định dạng số, đọc, nghe, nhìn bằng phương tiện điện tử. Đối với cấp học mầm non, các XBP âm nhạc được sử dụng vào hoạt động chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục trẻ em.

Căn cứ mục đích, nội dung tổ chức hoạt động âm nhạc và mức độ cần đạt đối với việc phát triển khả năng cảm thụ âm nhạc của trẻ, các XBP âm nhạc như băng, đĩa, sách vở, tài liệu liên quan được biên soạn, phát hành và sử dụng dưới nhiều hình thức với nội dung phong phú, đa dạng. Qua khảo sát thực tế, các XBP âm nhạc thường được sử dụng trong cơ sở giáo dục mầm non hiện nay gồm có:

Sách bài hát, tuyển tập bài hát, trò chơi, thơ truyện, câu đố: là các loại sách do tác giả tập thể, nhóm tác giả hoặc tác giả sáng tác, tuyển chọn, sưu tầm, biên soạn, thường hướng vào các chủ đề lớn như trường mầm non, gia đình, bản thân, động vật, thực vật, nghề nghiệp. Các bài hát này giúp giáo viên có sẵn tư liệu để dạy trẻ hát, vận động âm nhạc, nghe nhạc, nghe hát. XBP âm nhạc dưới dạng sách in như vậy được sử dụng từ khi bắt đầu hình thành cấp học (1945) với những bản in thô sơ, nốt nhạc chép tay. Công nghệ in ngày càng phát triển thì chất lượng XBP dạng này càng được cải thiện, hình thức bắt mắt hơn; số lượng ngày càng tăng, nội dung ngày càng phong phú. Hiện nay, hầu hết các cơ sở giáo dục mầm non trên cả nước đều được trang bị, tự trang bị XBP âm nhạc dạng sách in đáp ứng cơ bản cho việc tổ chức hoạt động âm nhạc trên lớp và ngoại khóa.

Sách trò chơi âm nhạc: là sách giới thiệu một số trò chơi âm nhạc giúp giáo viên sử dụng để tổ chức cho trẻ chơi giúp trẻ làm quen với một số khái niệm đơn giản thông qua việc cho trẻ chơi với tiết tấu, giai điệu, nhịp độ, sắc thái, tình cảm của bài hát, đồng thời tìm hiểu về nội dung bài hát. Các trò chơi thường hướng vào một hoặc hai kỹ năng phát triển khả năng âm nhạc, kích thích sự hứng thú tham gia các hoạt động của trẻ. Trước thời kỳ đổi mới, loại hình này hầu như chưa xuất hiện trong các cơ sở giáo dục mầm non. Bởi, nhận thức đối với việc tiếp cận, làm quen với những khái niệm, kiến thức âm nhạc cơ bản ban đầu của trẻ còn chưa đầy đủ, cơ sở vật chất thiếu thốn, thiếu giáo viên, năng lực giáo viên chưa đáp ứng yêu cầu tổ chức thực hiện chương trình giáo dục âm nhạc trong nhà trường, việc tiếp cận với xu thế giáo dục mầm non trên thế giới còn hạn chế. Việc triển khai chuyên đề Giáo dục âm nhạc cấp học mầm non (từ năm học 1992 – 1993) đã tạo nên làn sóng hoạt động âm nhạc sôi nổi trên toàn quốc. Từ đó, các cấp, các ngành bắt đầu quan tâm nhiều hơn đến việc cho trẻ tiếp cận, làm quen với các khái niệm, kiến thức sơ giản về âm nhạc cho trẻ thông qua các trò chơi, câu đố.

Băng hình, băng tiếng và đĩa hình, đĩa tiếng: chứa đựng các bài hát, bản nhạc được sáng tác, sưu tầm, biên soạn, tổ chức thu âm, ghi hình; là một trong những công cụ hữu hiệu nhất để giáo viên sử dụng trong việc tổ chức các hoạt động cho trẻ. Khoa học kỹ thuật và công nghệ thay đổi hàng ngày khiến việc sản xuất, mua sắm, sử dụng loại hình XBP này cùng các thiết bị tương thích với nó (đài, đầu đĩa, ti vi, máy vi tính, màn chiếu, các thiết bị âm thanh) trở nên vô cùng sôi động và phức tạp.

Tranh, ảnh, các thiết bị minh họa: gồm tranh ảnh, tờ rơi, tờ gấp hoặc các bản ghi âm, ghi hình minh họa cho nội dung bài hát, bản nhạc hoặc hỗ trợ cho một nội dung diễn tả âm nhạc nào đó như nốt nhạc, nhạc cụ, cao độ, trường độ hay sắc thái tình cảm của bài hát, bản nhạc.

XBP điện tử: là những thông tin, kiến thức về âm nhạc, liên quan đến âm nhạc và tổ chức hoạt động âm nhạc; là bài hát, bản nhạc, hình ảnh, trò chơi… được thể hiện trên hệ thống thông tin điện tử, các trang mạng của đơn vị, tổ chức, cá nhân. Việc khai thác XBP điện tử vừa phong phú, đa dạng về nội dung, vừa linh hoạt về phương thức sử dụng, rẻ về chi phí. Tuy nhiên, nó phụ thuộc rất nhiều vào năng lực, trình độ, thái độ của giáo viên bởi họ phải tự lựa chọn trong số rất nhiều thể loại, nội dung, hình thức XBP tràn lan trên mạng. Thêm vào đó, nhiều XBP dạng này chưa được kiểm duyệt, hình thức và nội dung có khi không phù hợp với lứa tuổi mầm non, văn hóa vùng miền, mục tiêu chương trình.

2. Quan điểm lý thuyết về vai trò của XBP âm nhạc cấp học mầm non

Ở nước ta, xuất bản là một hoạt động đặc thù. Hoạt động sản xuất kinh doanh loại hàng hóa đặc biệt nhằm đáp ứng nhu cầu văn hóa tinh thần cho xã hội theo định hướng của Đảng và Nhà nước. Hoạt động xuất bản phải vận hành trong nền kinh tế thị trường và tuân thủ các quy luật kinh tế, lấy hiệu quả kinh doanh làm mục tiêu trước mắt nhằm thực hiện chiến lược lâu dài là hiệu quả xã hội.

XBP âm nhạc là một loại hàng hóa đặc biệt, có đầy đủ hai thuộc tính: giá trị và giá trị sử dụng. Để có được một XBP phải trải qua một quá trình lao động với nhiều công đoạn sản xuất khác nhau: chi phí sáng tác, chi phí in ấn xuất bản và chi phí lưu thông. Tất cả những chi phí đó đã hình thành nên giá trị của XBP trên thị trường. Bên cạnh đó, mỗi loại XBP tồn tại ở một định dạng, hình thức khác nhau, chứa đựng một nội dung nhất định về giáo dục thẩm mỹ và kiến thức âm nhạc. Đó là giá trị sử dụng, có tính lâu bền, có sự lan tỏa trong không gian và theo thời gian. Muốn khẳng định giá trị của một XBP cần phải có đủ thời gian để người sử dụng thẩm định, phát huy những giá trị đó vào các hoạt động thực tiễn. XBP âm nhạc là hàng hóa đặc biệt nhằm thỏa mãn nhu cầu văn hóa tinh thần thông qua việc thưởng thức, trải nghiệm, sáng tạo nghệ thuật. Vì thế nó tác động mạnh mẽ đến tâm tư tình cảm và góp phần tích cực vào việc hình thành quan điểm, nhận thức thẩm mỹ của con người.

XBP âm nhạc là phương tiện chứa đựng nội dung giáo dục thẩm mỹ

Lứa tuổi mầm non được coi là giai đoạn đầu của quá trình phát triển nhân cách. Ở giai đoạn này, tính hình tượng chi phối mạnh đến đời sống tâm lý của trẻ. Sự vật, hiện tượng của thế giới bên ngoài khi tác động vào vỏ não sẽ để lại những hình ảnh trọn vẹn với các chi tiết cụ thể, sinh động khiến cho mọi hoạt động tâm lý đều mang tính hình tượng rõ nét. XBP âm nhạc là sản phẩm tập trung của sự sáng tạo nghệ thuật, đối với trẻ thơ, nó vừa là nội dung vừa là phương tiện giáo dục thẩm mỹ. Một bản nhạc hay, một tiết tấu vui nhộn hay một trò chơi âm nhạc thú vị sẽ dễ dàng khơi dậy và hình thành ở trẻ những xúc cảm, tình cảm.

XBP âm nhạc là công cụ hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học

Phương pháp dạy học tích cực xuất hiện từ đầu TK XX, phát triển mạnh từ cuối TK XX, đầu TK XXI. Đây là phương pháp dạy học theo lối phát huy tính tích cực, chủ động của người học. Áp dụng phương pháp này đồng nghĩa với việc giáo viên là người giữ vai trò hướng dẫn, gợi ý, tổ chức, giúp cho người học tự tìm kiếm, khám phá những tri thức mới. Phương pháp này rất chú trọng kỹ năng thực hành, vận dụng giải quyết các vấn đề thực tiễn, coi trọng rèn luyện và tự học. Trẻ có rất nhiều cách để học và học có hiệu quả khi tham gia vào các hoạt động, càng tham gia nhiều hoạt động thì học được càng nhiều. Do đó hoạt động cho trẻ có ý nghĩa thì trẻ học sẽ hiệu quả hơn.

XBP âm nhạc sẽ hỗ trợ giáo viên tổ chức tốt các hoạt động giáo dục âm nhạc theo quan điểm giáo dục: “lấy trẻ làm trung tâm”. Trong quá trình tổ chức hoạt động, các XBP góp phần đáp ứng một số nội dung và nguyên tắc như: xây dựng môi trường học tập theo các tiêu chí lấy trẻ làm trung tâm; tổ chức hoạt động âm nhạc trong trường mầm non dựa trên các hoạt động vui chơi; trẻ được chơi, được thực hành trên các XBP âm nhạc; giáo viên khuyến khích trẻ có thể sử dụng theo nhiều cách sáng tạo khác nhau; XBP âm nhạc và học liệu liên quan mang tính mở, không cố định trẻ phải sử dụng theo cách nào cho đúng; đảm bảo các hoạt động thú vị, có đủ học liệu, vật liệu, dụng cụ cho trẻ.

XBP âm nhạc chứa đựng bản sắc văn hóa Việt Nam và nét văn hóa đặc trưng vùng miền

Hầu hết các XBP âm nhạc sử dụng trong các cơ sở giáo dục mầm non bằng tiếng Việt và là sản phẩm sáng tạo nghệ thuật của người Việt Nam. Ngoài sách, băng, đĩa và các XBP khác phát hành trên toàn quốc, một số nơi đã có những XBP âm nhạc với hình thức, nội dung đặc trưng của riêng địa phương mình. Về hình thức, chúng thể hiện qua chất liệu làm nên XBP (giấy, gỗ, tre, nứa, dừa …), qua hình ảnh (quê hương, con người, trang phục, vật dụng…). Về nội dung, nhiều bài hát, trò chơi, bản nhạc thể hiện các chủ đề như trường mầm non, nghề nghiệp, quê hương, đất nước, các mùa trong năm. Đặc biệt, thể loại dân ca, hát ru mang tính phù hợp, có vai trò quan trọng trong việc giáo dục âm nhạc cho trẻ mầm non. Dân ca thường bắt nguồn từ tiếng nói riêng của mỗi dân tộc, được sáng tác ra dựa trên đặc điểm riêng của tiếng nói, phong tục tập quán, thói quen sinh hoạt, đời sống lao động của từng dân tộc khác nhau. Dân ca, hát ru góp mặt ở nhiều XBP sử dụng trong các cơ sở giáo dục mầm non trên toàn quốc.

3. Đặc điểm quản lý nhà nước đối với XBP âm nhạc cấp học mầm non

XBP âm nhạc có tính chất đặc thù, riêng biệt, nhà quản lý cần nhận thức đúng để điều chỉnh toàn bộ quá trình quản lý đi đúng hướng, đạt được mục tiêu đề ra. Việc quản lý nhà nước đối với XBP âm nhạc cấp học mầm non có những đặc điểm sau:

Gắn liền với quan điểm, chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước về giáo dục

Đây là đặc điểm quan trọng trong hình thức quản lý nhà nước về đối tượng văn hóa đặc thù. Đảng sử dụng quyền lực, vai trò của mình để định hướng, chỉ đạo các hoạt động chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của quốc gia. Đối với hoạt động xuất bản, Đảng tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo nhằm thực hiện hiệu quả định hướng phát triển. Đó là việc kiên định lập trường xây dựng ngành xuất bản Việt Nam độc lập, tự chủ, hiện đại, một ngành kinh tế, công nghệ có tính đặc thù, phát triển toàn diện vững chắc theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Nhà nước sử dụng quyền lực chính trị để quản lý xã hội. Quản lý bằng luật pháp là đặc điểm riêng có của Nhà nước đối với xã hội, đối với hoạt động xuất bản, hoạt động giáo dục.

Việc quản lý XBP âm nhạc nói chung, âm nhạc cấp học mầm non nói riêng gồm hai nội dung chính, đó là quản lý về sản xuất, cung ứng và quản lý về nội dung, hình thức, chất lượng chuyên môn của XBP trong thực hiện các nhiệm vụ giáo dục. Hệ thống quản lý về thông tin truyền thông, văn hóa, giáo dục, cơ quan thuế, thị trường… được thiết lập, nhằm bảo đảm nội dung tuân thủ đúng chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước, bảo đảm cả về mục tiêu sản xuất, kinh doanh và giáo dục. Quản lý nhà nước về XBP âm nhạc bảo đảm tính hiện đại, tiên tiến nhưng phải phát huy truyền thống, bản sắc văn hóa dân tộc.

Vừa quản lý về xuất bản, vừa quản lý về giáo dục

Đối với hoạt động xuất bản, Đảng tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo nhằm thực hiện hiệu quả định hướng phát triển. Trong trường hợp thị trường XBP có sự biến động lớn, Nhà nước sẽ sử dụng các chính sách tài chính, tiền tệ, thuế nhằm đảm bảo tính khách quan của các hình thức kinh tế, lập lại trật tự cho các hoạt động xuất bản. Ngoài ra, Nhà nước còn kiểm soát hoạt động xuất bản theo cơ chế thị trường bằng chế độ hạch toán kinh tế, cung cấp thông tin thị trường.

Đối với quản lý giáo dục, Nhà nước thống nhất quản lý hệ thống giáo dục quốc dân về mục tiêu, chương trình, nội dung, kế hoạch giáo dục, tiêu chuẩn nhà giáo, quy chế thi cử, hệ thống văn bằng, chứng chỉ; tập trung quản lý chất lượng giáo dục, thực hiện phân công, phân cấp quản lý giáo dục, tăng cường quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của cơ sở giáo dục.

Như vậy, quản lý xuất bản giúp định hướng tạo ra các XBP âm nhạc có chất lượng, quản lý giáo dục để bảo đảm việc sử dụng các XBP đạt được các mục tiêu giáo dục trong các cơ sở giáo dục mầm non.

Bảo đảm yêu cầu về tính đa dạng của các yếu tố văn hóa, xã hội đặc trưng của vùng miền

Việt Nam là một đất nước có nền văn hóa, nghệ thuật phong phú, đa dạng. Tuy mỗi thời kỳ có những quan điểm khác nhau về quản lý văn hóa, nghệ thuật, nhưng nhìn chung nó vẫn luôn đáp ứng các yêu cầu về tính đa dạng của loại hình đặc trưng này. Cơ chế quản lý, văn bản quy định việc sản xuất/ xuất bản/ nhập khẩu, mua sắm và sử dụng XBP âm nhạc ngoài việc đáp ứng các mục tiêu và nội dung giáo dục, nó còn dựa trên cơ sở văn hóa, xã hội đặc trưng của vùng miền.

Bảo đảm yêu cầu về nguyên tắc và nội dung giáo dục

Ngoài coi XBP âm nhạc như một văn hóa phẩm, quản lý nhà nước còn phải bảo đảm các nguyên tắc và nội dung giáo dục. Nguyên tắc giáo dục là những luận điểm xuất phát, có tính quy luật, chỉ đạo phương hướng xây dựng nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức quá trình giáo dục. Nội dung giáo dục phải bảo đảm tính cơ bản, toàn diện, thiết thực, hiện đại và có hệ thống; coi trọng giáo dục tư tưởng và ý thức công dân; kế thừa và phát huy truyền thống tốt đẹp, bản sắc văn hóa dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại; phù hợp với sự phát triển về tâm sinh lý lứa tuổi của người học. Nội dung giáo dục mầm non phải bảo đảm phù hợp với sự phát triển tâm sinh lý của trẻ em, hài hòa giữa nuôi dưỡng, chăm sóc và giáo dục; giúp trẻ em phát triển cơ thể cân đối, khỏe mạnh, nhanh nhẹn; biết kính trọng, yêu mến, lễ phép với ông, bà, cha, mẹ, thày, cô giáo và người trên; yêu quý anh, chị, em, bạn bè; thật thà, mạnh dạn, hồn nhiên, yêu thích cái đẹp; ham hiểu biết, thích đi học. XBP âm nhạc phải bảo đảm phù hợp với mục tiêu, nội dung chương trình giáo dục mầm non; với đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi mầm non và phù hợp với văn hóa, lịch sử, địa lý và thuần phong mỹ tục của địa phương và dân tộc Việt Nam.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 408, tháng 6- 2018

Tác giả : HOÀNG CÔNG DỤNG