Năm dậu, ngẫm về tranh dân gian con gà

Trong tâm thức sâu thẳm của người Việt, gà còn là một con vật thiêng ở các nghi lễ tâm linh, được người đời tôn vinh tín ngưỡng dâng lên thần thánh, tổ tiên trong ngày giỗ, ngày hiếu, ngày hỷ, ngày tết. Do tác dụng phong phú về nhiều mặt vật thể và phi vật thể mà con gà đã đi vào đời sống văn hóa, nghệ thuật của người Việt trong đó có tranh con gà.

Thuở xưa, cũng không xa lắm, những năm 80  TK XX, vào những ngày trung tuần tháng chạp âm lịch, từ nông thôn đến thành thị, từ hải đảo đến rừng núi xa xôi, nhân dân khắp nơi trong nước tấp nập nhộn nhịp đi chợ sắm tết, nào là gạo nếp, lá gói bánh chưng, thực phẩm, hành, quả, vàng hương, đồ thờ cúng… và tất nhiên là không thể không có tranh tết để trang trí trong nhà. Tranh tết là món ăn tinh thần, là biểu trưng cho sắc thái văn hóa tâm linh trong ngày tết, mong cầu quốc thái dân an, gia đình ấm no hạnh phúc. Nghi thức chơi tranh tết của nhân dân ta đã trở thành máu thịt riêng mỗi khi tết đến xuân về. Những bức tranh nhị bình, tứ bình sen, cúc, trúc, mai rồi đến lợn, gà, trâu, ngựa…, nhưng ấn tượng nhất là năm nào thì treo tranh con vật năm ấy theo quỹ đạo 12 con giáp.

Năm Dậu cầm tinh con gà, được xếp hàng thứ tư của 12 con giáp. Năm Dậu nói chuyện tranh con gà là lý thú lắm. Con gà trong tranh làng Hồ, cách biểu hiện có khác biệt với dòng tranh Hàng Trống, tranh Huế kể cả về đường nét, bố cục và màu sắc.

Khác với các dòng tranh trong nước, tranh làng Hồ miêu tả con gà, nhìn tổng thể kể cả gà trống gà mái hay gà con, người xem thấy mềm mại chân chất của vị hương làng quê, duyên dáng uyển chuyển ở các động tác sinh hoạt. Bức tranh gà Mẹ con đang chăm chút quấn quýt trong sự đùm bọc của mẹ, âu yếm rồi nhặt côn trùng, mớm cho các con thật sinh động. Cách vẽ trên giấy điệp và gợi lên những gam màu chất liệu tự nhiên lấy từ hoa lá đã đẩy tính vui tươi nhộn nhịp của đàn gà lên một bước hoàn hảo. Người xem tranh liên tưởng đến ngày mùa của làng quê, sau ngày gặt hái để lại những khóm rạ mà gà đang tìm tòi hái lượm mồi ăn. Cách miêu tả cấu trúc bố cục ở đây cũng khá hóm hỉnh, tinh nghịch, ríu ra ríu rít của gà con nhảy lên lưng mẹ, tạo nên một sức hấp dẫn đến kỳ lạ. Ngày tết, tranh đàn gà Mẹ con, cho đến gà trống Gáy lúc bình minh, tất cả đều gắn liền với văn hóa lúa nước của đồng bằng Bắc Bộ. Trong ngày tết, tranh hai con vật thường đặt đối xứng nhau đàn gà, đàn lợn ở hai bên bàn thờ gia tiên. Những năm cầm tinh con gà, người ta thường treo hai tranh gà mái và gà trống thành nhị bình. Có thể nói, con gà trong tranh Đông Hồ là một loại tranh khá đẹp, vì thế, người dân chơi xong trong dịp tết, sang tháng hai, lấy xuống cuộn tròn cho vào ống luồng hay ống nứa cất đi để năm sau chơi xuân tiếp.

 Tranh Trống, mái và đàn con  

Ở đô thành ngày xưa, tranh gà Hàng Trống (Hà Nội) là một loại tranh cũng khá đẹp, cách vẽ tạo hình theo lối họa vô định thể, chủ yếu là tranh độc bản, vẽ theo cách phối hợp màu rất điêu luyện trên giấy. Những con gà trống vẽ trong tranh khá đẹp, uyển chuyển về đường nét, rực rỡ, lung linh, huyền ảo về màu sắc. Tranh gà trống hay mái, cách vẽ độc bản hạn chế được cái nhìn mặc định, vì thế việc biểu đạt tính cách con vật được sinh động hơn. Nghệ nhân tranh Hàng Trống, đến ngày tết, thi nhau cho ra những mẫu, tranh mới kể cả nội dung cho đến bố cục, cấu trúc, tạo hình màu sắc và chất liệu giấy, hoặc chất liệu bền khác như vải… để bán chạy hơn. Ngày nay, người ta còn lưu giữ được nhiều bản vẽ đa dạng về thể loại, sử dụng chất liệu mà tranh tết Hàng Trống về con gà đã vang bóng một thời.

Cùng với tranh làng Hồ, tranh Hàng Trống, tranh gà dân gian ở xứ Huế cũng khá phong phú, đa dạng và đầy cá tính, có sắc thái riêng. Khác với nhiều nơi trong hệ thống nghề làm tranh dân gian xưa, tranh gà dân gian có một nét riêng,giàu ẩn ý, vừa rực rỡ của nghệ thuật nhưng rất thanh tịnh, thướt tha, song cũng rất trào phúng, có nhiều tranh độc bản chứa đựng hàm ý sâu cay, mang tính xã hội sâu sắc. Căn cứ vào đặc tính của con gà và nhất là tính cách hiếu thắng, ích kỷ của gà trống, lúc nào cũng tỏ ra oai phong, “anh hùng nhất khoảnh”, các nghệ nhân dân gian đã khai thác về cá tính này để sáng tạo ra nhiều tác phẩm có chất lượng cả về nội dung lẫn hình thức nghệ thuật.

 Tranh Đại cát 

Nói đến gà, ở Huế có bài thơ dân gian khá hóm hỉnh theo cách ứng xử dân gian làng quê xứ Huế:

Vui xuân nhằm tiết tháng ba

Ông bà cao hứng bắt gà đá chơi…

Gà, từ một con vật hiền lành mà hình ảnh của nó lại chứa đựng bao nhiêu điều huyền bí, vừa mang tính văn hóa vật thể, ẩm thực vừa đậm nét văn hóa phi vật thể, xét về mặt tâm linh tín ngưỡng là cả một kho di sản văn hóa không thể khai thác hết được. Trong đó, tranh con gà là một khía cạnh của nghệ thuật tạo hình vẫn còn sống động trong dân gian Việt Nam.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 391, tháng 1-2017

Tác giả : HOÀNG HOA MAI