Môi trường văn hóa quân sự với việc phát triển nhân cách quân nhân

Môi trường văn hóa là môi trường sống đặc biệt của con người, là thiên nhiên thứ hai, nơi lưu giữ, nuôi dưỡng, phát triển những giá trị người trong mỗi con người, cộng đồng và xã hội theo những tiêu chí xã hội nhất định. Xây dựng môi trường văn hóa, một mặt để gìn giữ, nâng niu và phát huy những giá trị, không để nó phai nhạt, xâm hại trước những biến thiên của lịch sử; mặt khác, quan trọng hơn, là sử dụng các hệ giá trị ấy để giáo dục, rèn luyện con người thành những người có ích cho cộng đồng, xã hội. Là một bộ phận của môi trường văn hóa xã hội, môi trường văn hóa quân sự trong quân đội nhân dân Việt Nam có vai trò to lớn trong phát triển nhân cách quân nhân cách mạng.

Nhân cách quân nhân là tổng hòa những phẩm chất xã hội của cá nhân người quân nhân được hình thành trong hoạt động xã hội và thực tiễn hoạt động quân sự, phản ánh giá trị của người quân nhân đó. Khi nói nhân cách là muốn nói tới toàn bộ phẩm chất, năng lực, tài và đức, với tính cách là kết quả sự chuyển hóa hệ giá trị, chuẩn mực chung của cộng đồng, xã hội vào trong mỗi cá nhân, nó là sản phẩm tác động biện chứng giữa cái khách quan – cái chủ quan, cái chung – cái riêng, cộng đồng – cá nhân…, trong đó có môi trường văn hóa. C.Mác đã chỉ rõ, nhân cách “xuất phát từ những tiền đề hiện thực và không lúc nào xa rời những tiền đề ấy. Những tiền đề ấy là con người, không phải những con người trong sự cô lập ra và sự cứng nhắc tưởng tượng của họ, mà là những con người trong quá trình phát triển hiện thực của họ dưới những điều kiện nhất định”(1).

Môi trường văn hóa là tổng hòa các giá trị văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần trong một không gian và thời gian xác định, thường xuyên tác động đến con người nhằm phát triển những năng lực bản chất của con người (trí tuệ, năng lực hoạt động thực tiễn, tình thương…) theo những tiêu chí xã hội nhất định. Là một bộ phận của môi trường văn hóa xã hội, môi trường văn hóa quân sự là tổng hòa các giá trị văn hóa, quan hệ văn hóa cùng những hoạt động thực hiện giá trị ấy và các thiết chế tương ứng gắn với con người và tổ chức quân sự trong một không gian và thời gian xác định, thường xuyên tác động đến quá trình phát triển những năng lực bản chất của người quân nhân cách mạng theo tiêu chí xác định.

Thực hiện cuộc vận động xây dựng môi trường văn hóa đơn vị cơ sở do Tổng cục Chính trị phát động, trong những năm qua, việc xây dựng môi trường văn hóa quân sự trong quân đội với 4 nội dung, 5 tiêu chuẩn đã được triển khai thực hiện cụ thể, sáng tạo ở tất cả các đơn vị trong toàn quân và đã thu được những kết quả bước đầu quan trọng, góp phần to lớn vào nâng cao chất lượng văn hóa, môi trường cảnh quan, từng bước phát huy những giá trị ấy vào nâng cao chất lượng huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu, xây dựng nếp sống chính quy, phát triển nhân cách quân nhân cách mạng.

1. Môi trường văn hóa quân sự góp phần bồi dưỡng, xây dựng, phát triển những giá trị văn hóa chuẩn mực trong nhân cách quân nhân theo tiêu chí chân, thiện, mỹ

Trước khi vào quân ngũ, các chiến sĩ (nhất là chiến sĩ mới) đều được giáo dục ở gia đình, địa phương, trong trường học; được hấp thụ các giá trị văn hóa, đạo đức để từng bước hình thành nhân cách. Khi nhập ngũ vào công tác, học tập, rèn luyện ở môi trường quân đội, nhân cách của người chiến sĩ cách mạng càng được hoàn thiện, phát triển. Môi trường quân đội mang tính đặc thù đòi hỏi cán bộ, chiến sĩ phải tự giác chấp hành, nhất là các chiến sĩ mới vào công tác trong quân đội, còn nhiều bỡ ngỡ, xa gia đình, bạn bè, làng xóm; nền nếp sinh hoạt tự do…

Cùng với xác lập một môi trường học tập, rèn luyện, môi trường văn hóa quân sự xác lập các hệ giá trị văn hóa chuẩn mực định hướng quá trình giáo dục, rèn luyện nhân cách quân nhân theo các tiêu chí xác định. Đó là các hệ giá trị văn hóa trong truyền thống yêu nước, truyền thống nhân văn của dân tộc Việt Nam; khoa học quân sự và nghệ thuật quân sự Việt Nam; truyền thống trung với nước, trung với Đảng, hiếu với dân, nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua, kẻ thù nào cũng đánh thắng của quân đội ta dưới sự lãnh đạo của Đảng và các giá trị đặc thù viết nên truyền thống của mỗi quân, binh chủng, mỗi đơn vị trong suốt lịch sử xây dựng, chiến đấu và trưởng thành. Qua đó, hệ giá trị sẽ định hướng cho toàn bộ hoạt động của quân nhân, cho phép khuyến khích các hoạt động nào được thực hiện và thực hiện trong những phạm vi, điều kiện nào, những hoạt động nào không được phép thực hiện trong môi trường quân sự nhằm bảo đảm sự thống nhất trong nhận thức và hành động của mọi quân nhân trong đơn vị. Dưới tác động của văn hóa và quy luật phát triển văn hóa, các mục tiêu, các hệ tiêu chí ấy được cụ thể hóa thành những dạng kiến thức cụ thể, những giá trị văn hóa cụ thể như văn hóa yêu nước, văn hóa học tập, văn hóa kỷ luật, văn hóa giao tiếp, ứng xử, văn hóa chính quy… và được mọi quân nhân tiếp nhận một cách tự nguyện, qua đó từng bước hình thành, phát triển ở họ những phẩm chất, nhân cách cần thiết góp phần thực hiện thắng lợi chức trách, nhiệm vụ được giao trước yêu cầu mới.

Từ góc độ giá trị, có thể thấy, phẩm chất, nhân cách quân nhân không phải là cái có sẵn, mà là kết quả của quá trình phấn đấu, rèn luyện bền bỉ không ngừng của mỗi quân nhân trong một môi trường nhất định, hợp thành giá trị biểu trưng, khẳng định giá trị xã hội của quân nhân trong tham gia các quan hệ quân sự, xã hội. Chính trong môi trường văn hóa quân sự mà mỗi quân nhân tự xác định được tọa độ văn hóa của mình, từ đó lựa chọn cho mình con đường, phương pháp phấn đấu, rèn luyện phù hợp với khả năng, năng lực của mình nhưng không vượt khỏi những nguyên tắc, chuẩn mực chung của môi trường văn hóa quân sự, qua đó tự mình lớn lên về nhân cách, phẩm giá con người.

Mặt khác, môi trường văn hóa quân sự không phải là những ốc đảo hoàn toàn tách biệt, mà là một bộ phận đặc thù của môi trường văn hóa xã hội. Với tính cách ấy, môi trường văn hóa quân sự còn là nơi tiếp nhận những giá trị văn hóa tiêu biểu và cả những giá trị văn hóa mới xuất hiện một cách tất yếu trong đời sống xã hội, qua đó nhào nặn theo hình ảnh của mình, hình thành nên hệ giá trị văn hóa mới phong phú, đa dạng, thỏa mãn nhu cầu thưởng thức, sáng tạo văn hóa của quân nhân, đồng thời phát huy những giá trị ấy vào giáo dục, rèn luyện quân nhân. Sự hòa quyện giữa những giá trị chung và những giá trị riêng với những giá trị đặc thù góp phần nâng cao nhận thức toàn diện của quân nhân, trước hết là những vấn đề về chính trị xã hội, từ đó có thái độ đúng đắn, khách quan, khoa học về những vấn đề xã hội.

2. Môi trường văn hóa quân sự góp phần xác lập các thang giá trị và khuôn mẫu ứng xử của quân nhân trước hoàn cảnh

Một trong những đặc trưng cơ bản của văn hóa là sáng tạo, sự sáng tạo của chính môi trường đó và sáng tạo thông qua tiếp nhận những giá trị của các môi trường khác để phát triển. Hơn nữa, từ đặc điểm tổ chức, thành phần tham gia, phong tục, tập quán, văn hóa… nên không thể có một môi trường văn hóa quân sự thuần nhất và đơn nhất, mà bao giờ đó cũng là sự thống nhất trong đa dạng của các giá trị văn hóa, sự thống nhất giữa giá trị văn hóa chung của môi trường văn hóa quân sự với những giá trị văn hóa đặc thù của các vùng, miền, dân tộc… Qua đó, một mặt hình thành nên những thang giá trị chung định hướng việc lựa chọn và thực hiện giá trị của quân nhân theo tiêu chí xác định; mặt khác hình thành nên những thang giá trị đặc thù điều chỉnh các giá trị tồn tại một cách khách quan trong môi trường văn hóa quân sự, đó là các quan hệ: cha – con, anh – em, vợ – chồng; những quan hệ về văn hóa – địa lý, quê hương bản quán… và những quan hệ vùng, miền…

Hoạt động quân sự là loại hoạt động khẩn trương, quyết liệt, tình huống diễn ra nhanh chóng, không cho phép người chiến sĩ chần chừ, do dự. Hơn nữa, quân nhân và tập thể quân nhân không thể tự do, chủ động lựa chọn không gian và thời gian cho hoạt động quân sự của mình… Do đó, các yếu tố văn hóa có liên quan đến chức năng, nhiệm vụ của quân đội, nhiệm vụ chính trị trung tâm của từng đơn vị bao giờ vẫn phải được đặt lên hàng đầu. Trong môi trường văn hóa quân sự, tính mực thước, nghiêm cách trong tổ chức và hoạt động quân sự thấm vào nhân cách mỗi cán bộ, chiến sĩ và làm tiêu điểm quy tụ các yếu tố, thang giá trị khác.

Việc thiết lập các thang giá trị ấy góp phần hình thành hệ thống các khuôn mẫu ứng xử giữa các quân nhân và tập thể quân nhân trong đời sống quân sự một cách linh hoạt, giàu tính sáng tạo, đậm chất nhân văn. Theo cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng, cùng với sự phát triển đời sống xã hội, đổi mới đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa cũng đang dần xuất hiện thang giá trị mới của con người Việt Nam như sự kế thừa và phát triển những giá trị văn hóa của dân tộc kết hợp với sự tiếp thu và vận dụng những tinh hoa văn hóa của loài người từ xưa đến thời đại ngày nay. Thang giá trị mới đại thể bao gồm loại giá trị thể hiện sự làm chủ của nhân dân, loại giá trị nhân văn của cộng đồng dân tộc, tức là những giá trị của môi trường xã hội, loại giá trị đạo đức và phẩm chất cá nhân, loại giá trị trong quan hệ với nước ngoài, loại giá trị trong quan hệ giữa con người và thiên nhiên… Các loại giá trị này quan hệ mật thiết với nhau, tác động qua lại lẫn nhau một cách đa dạng và phong phú vô cùng (2).

Việc hình thành, xác lập các thang giá trị còn tạo ra những điều kiện tốt nhất để quân đội mở rộng quan hệ với các bộ, ngành, khu vực và quốc tế trong bối cảnh hội nhập và giao lưu quốc tế hiện nay nhằm thực hiện thắng lợi chức năng, nhiệm vụ của đội quân chiến đấu, sản xuất, công tác. Đồng thời, nó cũng nâng cao khả năng, năng lực nhanh, nhạy, chính xác của quân nhân trong ứng xử, xử lý những tình huống phức tạp, khẩn trương, biết làm chủ hoàn cảnh trong mọi tình huống. Đây là những phẩm chất cơ bản, không thể thiếu trong nhân cách của người người quân nhân cách mạng hiện nay.

3. Môi trường văn hóa quân sự góp phần xây dựng, củng cố trận địa chính trị tư tưởng, đẩy lùi những tác động tiêu cực, phản văn hóa xâm nhập vào đời sống quân sự

Đây là một trong những chức năng cơ bản của môi trường văn hóa quân sự. Chính trị tư tưởng giữ vai trò là thành tố, một hệ giá trị cơ bản không thể thiếu trong toàn bộ các hệ giá trị hợp thành của môi trường văn hóa quân sự. Trong môi trường văn hóa quân sự, các hệ giá trị văn hóa chủ đạo ấy ngày càng thấm sâu vào các thành tố của môi trường văn hóa quân sự, thực sự giữ vai trò là nền tảng định hướng toàn bộ việc xây dựng, tiếp nhận các hệ giá trị khác trong môi trường văn hóa quân sự, từng bước ngăn chặn và đẩy lùi hiệu quả mọi biểu hiện tiêu cực bằng cách vừa tiếp nhận vừa đấu tranh lọc bỏ những phản giá trị, phản văn hóa xâm nhập hoặc nảy sinh trong đời sống quân sự.

Hiện nay, sự phát triển của khoa học và công nghệ hiện đại, của hợp tác, giao lưu và hội nhập quốc tế đang mở ra những điều kiện mới cho sự phát triển của đất nước, xây dựng quân đội cách mạng, chính qui, tinh nhuệ, từng bước hiện đại. Tuy nhiên, đây cũng là cơ hội cho sự xâm nhập, thẩm lậu những phản giá trị, phản văn hóa, lối sống, thị hiếu phương Tây vào môi trường xã hội, đe dọa làm mất đi bản sắc của dân tộc của văn hóa. Cùng với đó là sự chống phá của các thế lực thù địch, phản động trên lĩnh chính trị tư tưởng nhằm xóa bỏ hệ tư tưởng Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, qua đó xóa bỏ sự lãnh đạo của Đảng đối với quân đội và toàn xã hội… Việc xây dựng môi trường văn hóa quân sự là một trong những giải pháp quan trọng nhằm ngăn ngừa các tác động tiêu cực làm ảnh hưởng đến sự hoàn thiện nhân cách người quân nhân cách mạng. Môi trường văn hóa quân sự tốt đẹp, lành mạnh, phong phú là cái nôi để giáo dục cho mọi quân nhân hướng tới chân, thiện, mỹ, định hướng và đáp ứng nhu cầu vật chất và tinh thần của người quân nhân cách mạng, hình thành ở họ hệ giá trị xã hội tốt đẹp, có ý thức chấp hành kỷ luật, pháp luật, trân trọng nghĩa tình, ứng xử nhân văn, thấm đẫm tình đồng chí, đồng đội; kịp thời cổ vũ, nuôi dưỡng, nhân rộng những tập thể điển hình tiên tiến, gương người tốt, việc tốt; tạo ra những điều kiện thuận lợi để biến quá trình giáo dục, rèn luyện thành quá trình tự rèn luyện, tự hoàn thiện các giá trị tinh thần. Thông qua sáng tạo, hưởng thụ và trao đổi văn hóa, môi trường văn hóa quân sự tạo điều kiện để giữ gìn, phát triển các giá trị tinh thần của quân nhân, truyền thống của đơn vị; phát huy sức mạnh của văn hóa, mà trực tiếp là thông qua các thiết chế của nó. Môi trường văn hóa quân sự thiết lập một hành lang pháp lý – văn hóa an toàn, đủ khả năng phát hiện, tập hợp, thanh lọc, tiếp nhận tinh hoa văn hóa của nhân loại trong quá trình hội nhập đồng thời đủ sức đề kháng và vô hiệu hiệu hóa sự thẩm lậu của các biểu hiện tiêu cực, phản văn hóa xâm nhập vào cơ quan, đơn vị và đời sống tinh thần mỗi quân nhân.

Tóm lại, môi trường văn hóa quân sự có vai trò to lớn, bồi dưỡng, xây dựng, phát triển những giá trị văn hóa chuẩn mực trong nhân cách quân nhân cách mạng, qua đó xác lập các thang giá trị và khuôn mẫu ứng xử của quân nhân, củng cố trận địa chính trị tư tưởng của mỗi quân nhân và tập thể quân nhân. Do đó, cấp ủy, chính ủy, chính trị viên, người chỉ huy các cấp cần tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo, tạo mọi điều kiện để tiếp tục đẩy mạnh thực hiện có hiệu quả cuộc vận động xây dựng môi trường văn hóa tốt đẹp, lành mạnh, phong phú trong quân đội gắn với phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa (3) trên địa bàn đóng quân, tạo sự hài hòa về nội dung và hình thức để nhanh chóng đi vào cuộc sống, sinh hoạt, ứng xử của quân nhân, lan tỏa mạnh mẽ trong toàn xã hội, góp phần nuôi dưỡng tâm hồn và nhân cách trong sáng của người quân nhân cách mạng. Hơn nữa, cần ngăn ngừa văn hóa xấu độc, bài trừ thói hư tật xấu; làm phong phú thêm phẩm chất cao đẹp bộ đội cụ Hồ, xây dựng quân đội vững mạnh về chính trị, làm cơ sở nâng cao sức mạnh tổng hợp, khả năng chiến đấu và hoàn thành tốt nhiệm vụ của mỗi quân nhân, mỗi đơn vị và quân đội ta trong tình hình mới.

_______________

1. C.Mác (1845), Luận cương về Phoiơbăc, C.Mác và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.9.

2. Phạm Văn Đồng, Văn hóa và đổi mới, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.223.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 360, tháng 6-2014

Tác giả : Trương Văn Bảy