Giá trị của âm nhạc dân gian chơ ro

Đồng bào dân tộc Chơ ro còn được gọi bằng nhiều tên gọi khác nhau như Chơ ro, Đơ ro…, thuộc nhóm ngôn ngữ Môn Khơme, có kho tàng văn hóa dân gian hết sức sống động. Trong đó, âm nhạc dân gian là một trong những thành tố không thể thiếu, thể hiện những đặc trưng về lịch sử, xã hội, mang đậm bản sắc địa phương.

1. Một số đặc trưng tiêu biểu của âm nhạc dân gian đồng bào Chơ ro

Dân ca

Hát dân ca là sinh hoạt văn hóa có tập quán lâu đời, phổ biến ở nhiều vùng dân cư. Đa phần dân ca được nhân dân lao động sáng tạo, biểu diễn trong các sinh hoạt cộng đồng, phục vụ nhu cầu tinh thần của con người. Những làn điệu dân ca được mọi người yêu thích, tiếp nhận, lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Chính vì vậy, dân ca trở thành những tác phẩm nghệ thuật thực sự có giá trị cả về âm nhạc và văn học.

Dân ca Chơ ro bộc lộ những tâm tư, tình cảm của con người một cách mộc mạc, giản dị qua câu hát, câu hò chan chứa tình người với những giai điệu mang âm hưởng đặc sắc, đậm bản sắc dân tộc. Đường nét giai điệu của dân ca Chơ ro tương đối đơn giản, thường lặp đi lặp lại trong toàn bộ bài hát. Nội dung ca từ chính là những gì diễn ra trong sinh hoạt và lao động hàng ngày. Dân ca Chơ ro gồm hát ru; bài ca sinh hoạt, lao động trong gia đình; bài ca về những mối quan hệ cộng đồng, tình bạn, tình làng, nghĩa xóm; bài ca lao động ngoài trời…

Hát ru là những lời ca ngọt ngào mà con người được lắng nghe từ khi cất tiếng khóc chào đời. Những bài hát ru Chơ ro mang âm hưởng mộc mạc, gần gũi, chất chứa bao cảm xúc, yêu thương. Ở đó luôn ẩn chứa những lời răn dạy con thơ về cách sống lạc quan, hướng thiện, gắn bó với cỏ cây, núi rừng, đồng thời cũng cảnh báo những mối nguy hiểm luôn rình rập.

Bài ca sinh hoạt, lao động trong gia đình là những bài hát chứa đựng lời nhắn nhủ, khuyên răn, báo tin, kể chuyện, sự quan tâm, lo lắng, chăm sóc yêu thương giữa các thành viên trong gia đình. Những ca từ trong dân ca tuy mộc mạc nhưng lại chứa đựng tình cảm thiêng liêng, đáng trân trọng.

Bài ca về những mối quan hệ cộng đồng, về tình bạn, tình làng, nghĩa xóm thể hiện sự niềm nở, hiếu khách, quý trọng tình bạn của người Chơ ro.

Đón ông đón bà tới chơi

Nhà tôi vui thật là vui

Ta ước mong sao tình ta

Đẹp như hoa rừng bản ta

Ta ước mong sao tình xóm giềng

Cùng yêu thương như người trong nhà…

Bên cạnh đó, những bài ca lao động ngoài trời kể lại rõ nhất quá trình lao động như lên nương làm rẫy, vào rừng săn bắn… với niềm tự hào, tinh thần hứng khởi, luôn ấp đầy hy vọng về cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

Âm nhạc trong lễ hội dân gian

Yang rừng, yang lúa là lễ hội dân gian tiêu biểu của người Chơ ro. Trong đó, âm nhạc dân gian là bộ phận quan trọng, góp phần điều khiển nghi lễ, đặc biệt, âm thanh của tiếng cồng chiêng luôn ngân vang trong suốt thời gian diễn ra lễ hội. Các nghệ nhân đánh chiêng, cồng là những người lớn tuổi, có kinh nghiệm, được tập hợp thành một đội, tập dợt bài bản kỹ lưỡng, chuyên phục vụ cho các cuộc lễ lớn. Âm nhạc làm cuộc lễ trở nên trang trọng, linh thiêng hơn, nhất là ở ngoài trời, trong đêm thanh vắng. Trong lễ hội, con người tập trung nhảy múa, hát ca theo tiếng nhạc cồng chiêng, tiếng kèn, tiếng sáo…

Trong lễ hội yang lúa, các bài khấn hứa luôn có tiết tấu nhịp nhàng. Lễ cúng diễn ra trong tiếng cồng chiêng bảy chiếc, đánh theo nhịp, lúc khoan thai, lúc nhộn nhịp. Với người Chơ ro, tiếng nhạc cụ, cồng chiêng có rộn ràng thì ông bà, tổ tiên, các yang mới vui vẻ về dự và chứng giám lễ cúng.

Có thể thấy, cồng chiêng là loại nhạc cụ điển hình của đồng bào Chơ ro, gắn liền với múa. Âm thanh của cồng chiêng mang sắc thái nhịp nhàng, đều đặn. Trong những buổi sinh hoạt cộng đồng, khi tiếng cồng chiêng cất lên, mọi người sẽ bước vào sân để cùng múa hát, giao lưu. Ngoài ra, đồng bào Chơ ro còn có nhiều nhạc cụ độc đáo khác như: kèn bầu (cầm vuột), chiêng đồng, đàn tre, đàn môi, đàn goongcholoq, kèn lúa…

Loại hình nghệ thuật hát, múa, nhạc của người Chơ ro thường được kết hợp trong những lễ hội cộng đồng, lưu truyền bằng phương thức truyền miệng (hát), qua thực hành lễ hội (múa) và trong sinh hoạt thường ngày. Hiện nay, chỉ một số ít người lớn tuổi nhớ những bài hát của dân tộc Chơ ro.

Âm nhạc dân gian luôn luôn song hành cùng cuộc sống của người dân Chơ ro, có giá trị tinh thần rất lớn, tạo được sự gắn kết cộng đồng. Nhưng thực tế, âm nhạc dân gian của tộc người này đang mai một ở mức báo động.

Đồng bào Chơ ro biểu diễn cồng chiêng. Ảnh internet 

2. Thực trạng vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị âm nhạc dân gian

Hiện nay, nhiều gia đình không còn sử dụng ngôn ngữ dân tộc Chơ ro, nhiều em thiếu nhi không hiểu, không nói được tiếng dân tộc mình. Do vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị âm nhạc dân gian Chơ ro vô cùng khó khăn.

Thế hệ người lớn tuổi còn lưu giữ giá trị âm nhạc dân gian mỗi ngày một ít. Có người đã mang theo cả kho tàng kiến thức về âm nhạc dân gian đi xa, có người đang sống nhưng mỗi ngày một già đi, không còn minh mẫn để truyền dạy cho con cháu.

Bên cạnh đó, âm nhạc dân gian của hầu hết các dân tộc đều đang chịu ảnh hưởng không nhỏ từ quá trình hội nhập kinh tế toàn cầu, đứng trước tác động mạnh mẽ của âm nhạc thị trường. Thế hệ trẻ của Chơ ro giờ đây có điều kiện tiếp thu nền văn hóa mới, có thể thuộc lòng và hát nhạc trẻ bằng tiếng Kinh nhưng dân ca thì không chắc. Thậm chí, nhiều người không nhận ra vai trò cũng như những giá trị văn hóa của dân tộc mình.

3. Biện pháp bảo tồn, phát huy giá trị âm nhạc dân gian

Để bảo tồn, phát huy giá trị âm nhạc dân gian Chơ ro, trước hết cần thường xuyên tổ chức những buổi giao lưu dân ca, tạo không gian sinh hoạt dân gian thân thiện, gần gũi. Đây sẽ là nơi để người lớn tuổi trao đổi vốn kiến thức văn hóa dân tộc, truyền dạy cho các thế hệ con cháu, tìm tòi lại những bài hát dân ca đang dần bị quên lãng, khuyến khích lớp trẻ, con em đồng bào cùng tham gia.

Cần giáo dục thường xuyên về lòng tự hào dân tộc ngay từ trong mỗi gia đình. Việc không cho con cháu nói tiếng dân tộc là một trong những nhìn nhận hết sức sai lệch, cán bộ cần đứng ra giải thích để người dân nhận biết được tầm quan trọng, giá trị vô cùng lớn lao của ngôn ngữ cũng như văn hóa truyền thống dân tộc.

Tổ chức các lớp học, sinh hoạt văn nghệ định kỳ để thế hệ đi trước có cơ hội truyền dạy cho các thế hệ sau. Các em có thể tham gia như hoạt động sinh hoạt hè, sau khi đã hoàn thành việc học văn hóa trên lớp.

Đưa vào chương trình học những nội dung về văn hóa dân gian của dân tộc Chơ ro, truyền dạy cho các em kiến thức cơ bản về văn hóa, âm nhạc, khuyến khích các tài năng trẻ có cơ hội phát huy thế mạnh, tạo điều kiện cho các em tham gia biểu diễn tại nhiều cuộc thi về dân ca. Qua đó, mỗi em nhỏ sẽ có thêm niềm hứng thú và yêu thích âm nhạc dân tộc hơn.

Chúng ta cần đẩy mạnh hơn nữa việc truyền dạy chữ viết cho người dân. Khi có chữ viết, việc tiếp cận âm nhạc dân tộc sẽ trở nên dễ dàng hơn; đồng thời, họ có thể tự lưu trữ vốn âm nhạc truyền thống, truyền dạy cho con cháu.

Ngoài ra, việc gìn giữ, phát huy giá trị của những lễ hội truyền thống, không gian văn hóa dân tộc cũng rất quan trọng. Bởi, âm nhạc trong lễ hội có sức lan tỏa, thấm đượm mạnh mẽ nhất. Tuy nhiên, để làm được điều này, cần có sự can thiệp, giúp đỡ của các cơ quan, chính quyền, những người đứng ra tổ chức lễ hội. Phát huy được giá trị của âm nhạc dân tộc trong các lễ hội còn giúp đẩy mạnh dịch vụ du lịch, quảng bá với du khách những nét đẹp mang tính truyền thống dân gian lâu đời, đậm đà màu sắc dân tộc.

Đồng thời, việc học hỏi, truyền dạy cách làm và chơi nhạc cụ truyền thống cũng là một trong những việc làm cần thiết. Để việc học hỏi, truyền dạy có hiệu quả, cần mở những lớp học dành riêng cho các em thiếu nhi, tổ chức nhiều chương trình văn nghệ, tạo điều kiện cho các em có cơ hội biểu diễn trước mọi người.

Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh hơn nữa việc giữ gìn, bảo tồn những giá trị văn hóa đã và đang lưu giữ trong vùng đồng bào dân tộc Chơ ro; khuyến khích những sáng tạo trong việc sáng tác ca khúc, điệu múa dựa trên chất liệu dân gian.

Có thể nói, việc bảo tồn, phát huy giá trị âm nhạc dân gian đồng bào Chơ ro không thể thành công nếu thiếu sự giúp đỡ của cá nhân, cộng đồng, đặc biệt là của các cấp chính quyền, địa phương. Trước hết, mọi người phải cùng chung tay góp sức vào công tác giải quyết những vấn đề đang được đặt ra với âm nhạc dân gian Chơ ro, từ đó tìm ra những phương hướng giải quyết tốt nhất, nhằm bảo vệ những giá trị văn hóa trước nguy cơ mai một.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 390, tháng 12-2016

Tác giả : VŨ HOÀNG QUỲNH